Aan de vooravond van het eerste debat: "Als Trump het haalt, is dat een natuurramp"

"Rampspoed wacht de wereld als Donald Trump tot president wordt verkozen. Het tijdperk van de post-politiek, de post-waarheid en het post-fatsoen zit er ijlings aan te komen - kijk maar, dichter bij huis, naar de brexit. Het valt te hopen dat de jongere generaties beter doen: weer aanknopen, bijvoorbeeld, met de eerlijkheid, terughoudendheid, deugdzaamheid en zelfopoffering die de res publica, de publieke zaak, vereist."

Het is een somber gestemde, als vanouds scherpe Christine Ockrent (72) die de beschouwing maakt. Ockrent, partner van oud-minister van Buitenlandse Zaken en oprichter van Artsen zonder Grenzen Bernard Kouchner, is een historische stem van de Franse journalistiek. Jaren lang was ze nieuwsanker van het France 2-journaal.

De Brusselse - ze is de dochter van Roger Ockrent, Belgisch diplomaat en kabinetschef van toenmalig premier Paul-Henri Spaak - studeerde politieke wetenschappen in Parijs en Cambridge, was voor de Amerikaanse zenders NBC, ABC en CBS aan de slag en heeft ruim een dozijn politieke werken op haar naam staan. Daartoe behoort een opgemerkte biografie van Hillary Clinton (2001), die ze op gezette tijden ontmoette en hoogacht.

Ockrent kent de VS door en door en verbleef er ook de voorbije maanden weer, voor de kiescampagne en het stevig gedocumenteerde werk dat ze daar pas over uitbracht, Clinton/Trump, l'Amérique en colère.

Colère is het maar net, zegt ze in een theesalon aan de Jardins du Luxembourg: "De Amerikanen zijn woest, radeloos en diep verdeeld. Een meerderheid moet van geen van beide kandidaten weten, terwijl het wel om de machtigste leidersfunctie ter wereld gaat. Een mandaat dat ook nog eens door twee unieke figuren wordt geambieerd: Clinton zou de eerste vrouwelijke president worden sinds de onafhankelijkheid in 1776; Trump de eerste die niet de geringste ervaring heeft met het politieke bedrijf."

Pleidooi tegen Trump

Natuurlijk is Ockrents boek een pleidooi tegen Donald Trump. Maar er is meer dan dat: ergens lijkt 'la reine Christine', haar bijnaam, ook wel op Clinton. Ze is zakelijk, bijzonder rigoureus en heeft de reputatie van een harde tante. Alle proporties welbeschouwd stond, in een Franse variant weliswaar, ook het stel Kouchner/Ockrent decennialang in de politieke schijnwerpers. Heeft een en ander haar, Christine Ockrent, geholpen om Clinton beter te begrijpen?

"Wat me vooral geholpen heeft is het personage dat ik destijds heb leren kennen, toen ik dat eerste werk over haar schreef. Het helpt bovendien dat we van dezelfde generatie zijn. Voor vrouwen van mijn generatie is Hillary Clinton in zekere zin een heldin. Clinton weet wat de politiek betekent, ze heeft immens veel ervaring, bezit grote intellectuele capaciteiten en een gigantische werkkracht. In Europa reikt - op mevrouw Merkel na, misschien - niet één politica aan haar enkels."

En toch, stelt Ockrent enigszins verontwaardigd vast, heeft Clinton het aartsmoeilijk. "Het gaat dan niet alleen om de vragen over haar gezondheid, maar veel meer nog om het feit dat ze vrouw is. We kunnen er nog altijd niet omheen: een vrouw wordt anders bekeken dan een man. Als het over Clinton gaat, gaat het ook over de kleren die ze draagt, over hoeveel ze is bijgekomen of afgevallen, over haar gewicht en noem maar op. Dat soort lezing krijg je bij mannelijke politici nooit. Het is gewoon veel lastiger voor vrouwen. Ook tijdens deze campagne: Hillary krijgt van de journalisten veel scherpzinnigere vragen te beantwoorden dan Trump. Zij wordt nog altijd volgens de oude politieke criteria gemeten, Trump niet. Die gooit het hele spelbord om en bepaalt zelf de nieuwe regels. De media wisten niet of ze hem serieus moesten nemen en lieten hem dus maar begaan, van 's morgens vroeg tot 's avonds laat. Ze hebben hem voor 2 miljard dollar (zo'n 1,78 miljard euro) airplay geserveerd. Gratis!"

En toch: Ockrent bewierookt Clinton niet. Ze ontkent ook niet dat ze écht wel een probleem heeft. "Hoewel Hillary best hartelijk is, zet ze een masker op zodra ze meer dan tien personen om haar heen heeft. Ze slaat ook niet aan bij jongere feministen, zoals ze niet aanslaat bij jongeren tout court. Ze is niet in staat om een utopie te verkopen, ze is niet begiftigd met een talent als empathie. Het feit dat ze methodiste is, een erg rigide tak van het protestantisme, helpt al evenmin."

Nu we het over jongeren hebben: dat was, na Trump, natuurlijk die andere grote verrassing uit de campagne; Bernie Sanders en het krediet dat zij hem gaven.

"Hij was een oude, onbekende senator die hoop en al een paar wetten had ingeleid, niet eens lid was van de Democratische Partij en zich daar pas inschreef toen hij kandidaat wilde worden. Maar door jongeren alles te bieden wat Clinton niet te bieden had, een droombeeld, kreeg hij die generatie, de mensen achter Occupy Wall Street bijvoorbeeld, feilloos op zijn hand. Al moeten we zeggen dat hij de demagogie niet heeft geschuwd en zich van een populisme heeft bediend dat vreemde parallellen vertoonde met dat van Trump - het hele verhaal van de gesloten economie, enzovoort."

Toch heeft Clinton, na de primary's, de cursor naar links verschoven.

"Sanders is langer in de race gebleven dan ze had verwacht en toen hij in juni zijn nederlaag moest toegeven, heeft hij hard en lang onderhandeld. Zo komt het dat Clinton hervormingen heeft beloofd in de studiefinanciering voor het hoger onderwijs, en in die zin zal ze ook handelen. Sanders zelf is loyaal gebleven en voert campagne voor Clinton. Hij legt zijn kiezers uit dat een presidentiële stem op geen enkel moment een proteststem mag zijn. De minderheden heeft Clinton aan haar kant, het is cruciaal dat ze ook op de jongeren kan rekenen."

Toch blijft bij velen de afkeer visceraal.

"De Clintons zijn natuurlijk al 35 jaar aan zet. De affaires en schandalen hebben zich opgestapeld, ook al werd Hillary's vermeende schuld in geen enkele zaak bewezen. Haar grote probleem zit in het tijdsgewricht: alles is emotie geworden, de sociale media drijven de zaak op de spits, elke rede is zoek, verpletterd als ze wordt onder de likes en don't likes."

Wat nu als het worstcasescenario werkelijkheid wordt, en Trump het Witte Huis in mag?

"Dat wordt zoveel als een natuurramp. Niet alleen omdat hij de spelregels met ongehoord geweld met de voeten heeft getreden, maar ook omdat hij elke politieke ervaring mist. De hele campagne lang heeft hij zichzelf tegengesproken, iedereen beledigd en belogen. Hij heeft de mutatie versneld die in onze democratieën is geslopen. Feiten doen er niet meer toe, aan insinuaties heeft de kiezer genoeg. Hij is bovendien tuk op samenzweringsmodellen en complottheorieën. En dan heb ik het niet eens over de fauna die achter hem aanloopt, die verzwelgt in haar blanke suprematisme en Trump op geen enkel ogenblik aanspreekt op zijn contradicties. Zorgwekkend is ook dat hij zijn kernclientèle aan het uitbreiden is: mannelijke, oudere, blanke, laagopgeleide kiezers, jazeker, maar niet langer enkel arme verliezers. Voor zover ze geobsedeerd zijn door hun demografische terugval tegenover de latino- en Afro-Amerikaanse gemeenschappen, doen ook heel wat rijken duchtig mee met Trump. Hij heeft de raciale connotaties in de taal bevrijd. Zijn kiezers voelen dat het mag."

Kan hij echt verkozen raken, dan?

"Als hij verkozen wil worden, dan moet hij zeker 80 procent van het blanke electoraat achter zijn naam krijgen en het lijkt me heel kras dat hij zover raakt. De recente aanslagen en pogingen tot aanslag in New York en New Jersey waren in zeker opzicht gunstig voor Trump, maar of hij andere mensen heeft overtuigd dan zij die dat al waren? Dat betwijfel ik. Bij de hispanics kan hij geen stemmen halen, want zij zijn extreem geschokt, niet alleen door die muur die Trump op hun kosten zegt te willen bouwen; hij heeft ook een rechter van Mexicaanse origine geschoffeerd en bij zijn bezoek aan Mexico grove onwaarheden geventileerd. De Afro-Amerikanen stemmen dan weer op Clinton zoals ze a fortiori voor Obama hebben gestemd. Dan zwijg ik nog over de Aziaten, die veel invloed hebben in de financiële en technologische wereld, met een Silicon Valley dat grotendeels Democratisch stemt. Of over de vrouwen, die zijn agressieve machismo en zijn erg aanvallende taal over abortus in geen geval hebben gesmaakt."

Wat zou Trumps verkiezing betekenen voor de rest van de wereld?

"Een aardschok. Om te beginnen voor Europa. Als hij meent wat hij zegt, namelijk dat de NAVO geen belang heeft en dat de Europeanen hun eigen veiligheid maar moeten organiseren, dat de Baltische landen hem kunnen worden gestolen en dat Vladimir Poetin een groot leider is, zo groot zelfs dat hij over Trump zou hebben gezegd dat hij een genie is - dixit Trump - dan moeten we ons zorgen maken. China, Japan, de hele wereldorde zoals we die kennen en zoals die functioneert, met vallen en opstaan, zou eraan geloven.

"Dan zeggen de optimisten dat het allemaal wel zal meevallen en dat Trump zich, eenmaal verkozen, door competente mensen zal laten omringen. Of nog, dat de checks-and-balances die in het Amerikaanse systeem zijn ingebakken hem snel genoeg aan banden zullen leggen. Maar daar ben ik nog niet zo zeker van. Zelfs voor zijn persoonlijke team is Trump de onvoorspelbaarheid zelve. Voor de Republikeinen is Trump dan weer de ontkenning van alles wat ze redelijk en acceptabel achten."

Wat wil Trump eigenlijk bereiken? Revanche nemen op het establishment? Zijn eigen agenda doordrukken?

"Hij is een marketeer die aan 'pop politics' doet. Hij heeft een flair voor gaten in de markt en heeft er een gevonden dat geen enkele van de zestien andere kandidaten voor de Republikeinse nominatie had gezien: de identiteit. Hij is natuurlijk de eerste om verrast te zijn door zijn eigen succes, al is hij ook een winnaar: hij heeft zijn hele leven lang niets anders gedaan dan de eerste, de beste, de grootste te willen zijn, zonder de ander te kennen. Ook al verliest hij straks de verkiezingen, dan nog zal Trump hebben gewonnen. De merknaam Trump zal meer marktwaarde hebben dan ooit tevoren en er zijn speculaties dat hij zijn eigen pers- en mediaimperium zal uitbouwen. Dat zal, om in onze Europese terminologie te blijven, van extreem rechtse signatuur zijn."

Barack Obama gooit intussen al zijn gewicht in de schaal voor Clinton. Kan hij het verschil nog maken?

"Anders dan velen in Europa denken, is zijn balans niet slecht. Hij geniet nog altijd de sympathie van meer dan 50 procent van de Amerikanen, wat veel is na twee mandaten. Het mediane salaris is met 5 procent gestegen in een jaar tijd, in de VS heerst nagenoeg geen werkloosheid, althans niet volgens de Europese criteria, en hij heeft uiteraard van meet af aan Hillary gesteund. Ook hij is een intellectueel; ondanks een moeizaam begin in 2008 hebben beiden elkaar leren appreciëren.

"Voor Obama is er heel wat aan gelegen: zijn eigen erfenis met name. Trump zegt dat, als hij wordt verkozen, hij op de eerste ochtend in het Witte Huis zeventien decreten zal ondertekenen, en wel om Obama's hervormingen, bijvoorbeeld in de gezondheidszorg, een voor een teniet te doen. Voor Obama is het dus van levensbelang dat Trump wordt verslagen."

De VS kiezen op 8 november, Frankrijk volgend jaar in mei. Welk effect zullen de VS-verkiezingen hier hebben?

"Daar had ik het vanmorgen op de radio nog over. Het ging over de vraag of Nicolas Sarkozy zich voor de rechtse primary's door Trump laat inspireren. Wel, dat doet hij, door het identiteitsprobleem in het centrum van zijn preoccupaties te plaatsen, door het over de Galliërs en zo te hebben. Dat is wat hem van zijn rechtse rivalen onderscheidt. Er is dus een echo, ja, al mogen we niet met de VS vergelijken, en gelukkig maar. In de VS heeft het niveau van het publieke debat een gewelddadig dieptepunt bereikt dat wij niet kennen. In Frankrijk, een seculiere staat, luidt de vraag dan weer hoe we de islam kunnen organiseren. Die zorg klinkt in de VS, waar maar 1 procent van de bevolking moslim is, minder door."

Verontrust is Ockrent alleszins. De burger klikt sneller met de muis naarmate hij de voeling met de realiteit kwijt is, zucht ze. In plaats van mee te beslissen, verwerpt hij. Hij stemt niet langer voor iets of iemand, maar steeds vaker tegen. Tegen de inderdaad hardnekkige werkloosheid, tegen het gebrek aan groei, tegen de belastingen, tegen de politieke klasse, tegen de instellingen. "Tegen, tegen, tegen!"

"De klassieke politiek hééft natuurlijk van haar pluimen gelaten, of ze nu sociaal-democratisch is, liberaal of conservatief. We hebben Europa, een bij uitstek revolutionair, naoorlogs project, laten verzanden en het nationale egoïsme weer de overhand laten krijgen. Politici worden nagejaagd door de electorale kalender, waardoor ze alleen de korte termijn voor ogen hebben. Maar dan? Wat als we het huidige systeem vervangen? Wat zou er dan in de plaats moeten komen?

"Voeg daar het terrorisme en de migratiedruk aan toe, en de lokroep ontstaat voor het autoritaire antwoord, de mythe van de grote leider. Trump is daar de illustratie van: 'ik ben de grootste', 'ik ben de sterkste', 'ik spreek u over mijn mannelijke attributen, als het moet met maat en al!' Wij Europeanen hebben, niet eens zo lang geleden, in eigen huis gezien waartoe zoiets kan leiden."

Wat moet er dan gebeuren?

"Ik heb geen glazen bol. We moeten wensen dat er jonge mensen zijn die voor de democratische politiek willen opkomen. Politiek is een zwaar beroep. Ik hoop dat de aankomende generaties de energie en moed zullen opbrengen om onze democratieën, die zo zwaar zijn bevochten, te blijven verdedigen."

Christine Ockrent, Clinton/Trump. L'Amérique en colère. Robert Laffont, 288 pagina's, €20