We zitten in de paradoxale situatie dat hoe meer we weten, hoe minder we weten

Alicja Gescinska is schrijfster en filosofe verbonden aan de Universiteit van Buckingham. Ze is vicevoorzitter van PEN Vlaanderen en VUB Fellow. Haar column verschijnt tweewekelijks.

Terwijl ik dit schrijf, voltrekt zich in Polen de grootste natuurramp sinds heugenis. De catastrofe, waarvan de gevolgen zich vele jaren, zelfs decennia, zullen laten voelen, wordt als het ‘Poolse Tsjernobyl’ omschreven. Dat is misschien overdreven, maar soms kun je de waarheid alleen maar juist uitdrukken met een vertekende hyperbool.

De ellende begon ruim een maand geleden en naar de oorzaak is het nog gissen. Maar de Oder is, over een afstand van meer dan 500 kilometer, feitelijk een dode rivier geworden. Een week geleden werd er 100 ton dode vis uit opgehaald. Vandaag staat de teller al op bijna 110 ton. Zijrivieren zijn ook besmet. Naast vissen worden er ook andere dode dieren, zoals bevers, uit het water gehaald. En er wordt gevreesd dat de massale sterfte van de vissen ook voor de watervogels een drama wordt. En dan is er nog het menselijke drama.

De Oder is de tweede grootste rivier van Polen, en een grensrivier met Duitsland. Zij is van uniek ecologisch belang, maar ook economisch, cultureel en familiaal is de rivier een levensader. Veel families zijn volledig van het toerisme aan de Oder afhankelijk. De zomermaanden moeten een jaarinkomen generen, maar kajakken, vissen en zwemmen is nu verboden en de toeristen blijven weg. Dat, in combinatie met de torenhoge inflatie (die in Polen nog een pak harder toeslaat dan in andere Europese landen), is eveneens rampzalig voor talloze mensen die aan de oevers van de Oder hun leven hebben opgebouwd.

De reden waarom er van een tweede Tsjernobyl gewag gemaakt wordt, heeft echter niet enkel met de omvang van de natuurramp te maken. Ook de reactie van de Poolse autoriteiten heeft, op zijn zachtst gezegd, veel te wensen overgelaten. Duitse wetenschappers waren de eerste om aan de alarmbel te trekken, maar de Poolse autoriteiten deden niets. Het zou wel allemaal gewoon passeren. Niemand zou iets opmerken. Laten we doen alsof er niets aan de hand is.

Pas toen burgemeesters van kleine dorpjes langs de Oder naar de pers stapten, omdat er alsmaar meer dode vis kwam bovendrijven, kwam premier Morawiecki uit vakantie terug. Hij beloofde dat hij er werkelijk alles aan zou doen om de verantwoordelijken te vinden en te straffen. Enkele figuren uit de administratie werden inmiddels ontslagen, omdat zulke voorvallen altijd zondebokken op lager niveau nodig hebben.

Bij de oppositie groeit het gevoel dat de ramp niet louter te wijten is aan een geïnstitutionaliseerde vorm van nalatigheid: de gebruikelijke logheid waarmee staatsinstellingen zich op gang trekken op momenten dat er razendsnel gehandeld dient te worden. Steeds meer klinkt het dat er een doofpotoperatie gaande is, dat de overheid de vervuiler een hand boven het hoofd houdt of misschien zelf de vervuiler is. Zo zouden de oorspronkelijke rivierstalen – cruciaal om de oorzaak te achterhalen – op eigenaardige wijze verdwenen zijn uit de Poolse labo’s.

Poolse gezagsdragers zijn ondertussen al met verschillende theorieën over de oorzaak van de ramp op de proppen gekomen. De nieuwste verklaring is dat een bepaald soort algen verantwoordelijk is voor de vergiftiging. Maar met iedere mogelijke uitleg van de autoriteiten neemt de scepsis toe. Sommigen menen dat er een dubbele vergiftiging van de Oder heeft plaatsgevonden: een initiële vervuiling en dan een cover-up om de zoektocht naar de oorzaak van de ramp te bemoeilijken.

Ondertussen reageert de overheid als door een hoornaar gestoken wanneer er kritische vragen komen. De relatie met Duitsland staat ook onder hoogspanning. Een Duits laboratorium stelde eergisteren dat de oorzaak wel degelijk het lozen van pesticiden in het water is. ‘Fake news’ volgens de Poolse autoriteiten. Wat dan wel de waarheid is, komen we bij diezelfde autoriteiten niet te weten.

Een politicus van de oppositie vatte het treffend samen: we zitten in de paradoxale situatie dat hoe meer we weten, hoe minder we weten. Socrates had het niet beter kunnen verwoorden. Toch zijn er een aantal dingen die we wel weten. Er bestaat geen belangrijker stoffig woord dan ‘aansprakelijkheid’ en er is een internationaal onderzoek nodig om die aansprakelijkheid te proberen af te dwingen. De vervuiling van het politieke klimaat in Polen is al jaren gaande en staat niet los van de vervuiling van de Oder. En waar politieke spelletjes gespeeld worden, wordt met mensenlevens gespeeld.