We leven nu allemaal in de wereld van Poetin. Daar doen de sterken wat ze willen en de zwakken ondergaan het

Journalisten die schreven over internationale zaken in de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw hadden het over de ‘naoorlogse tijd’. Ze zagen de gebeurtenissen door het prisma van de Grote Oorlog die Europa een paar jaar eerder verwoest had.

Historici die vandaag schrijven hebben het wat die periode betreft over het ‘interbellum’, de tijd tussen twee oorlogen, om de simpele reden dat ze wat gebeurde analyseren met het oog op de aanloop naar de nog vernietigender Tweede Wereldoorlog.

Vandaag zouden we allemaal moeten beschikken over de helderheid van dat perspectief. De militaire agressie van Rusland in Oekraïne is een van die momenten die ons dwingen ons eigen tijdvak te herinterpreteren. Wat we de dertigjarige vrede na de Koude Oorlog noemen (al dan niet bewust de oorlogen in het voormalige Joegoslavië buiten beschouwing latend) is ten einde gekomen. Toekomstige historici zullen grosso modo naar de voorbije decennia kijken zoals ze kijken naar het interbellum: een verkwiste kans.

Hoe sneller we dat allemaal toegeven, hoe beter we ons kunnen voorbereiden op wat er op ons afkomt. Jammer genoeg heerst er een soort zelfzuchtig ontkenningsmechanisme in westerse hoofdsteden dat ons verhindert het vanzelfsprekende te zien. Vurige oproepen om de Europese orde van na de Koude Oorlog te verdedigen zijn betekenisloos, want die periode is voorbij.

In de nasleep van de Russische bezetting van de Krim in 2014 praatte de toenmalige Duitse bondskanselier Angela Merkel met de Russische president Vladimir Poetin en meldde ze aan de Amerikaanse president Barack Obama dat Poetin volgens haar de voeling met de realiteit verloren was. Hij leefde, zei ze, in “een andere wereld”. Vandaag leven we daar allemaal in. Om het met Thucydides te zeggen: in die wereld “doen de sterken wat ze menen te moeten doen en ondergaan de zwakken wat ze moeten ondergaan”.

Verleden herschrijven

Hoe zijn we daar geraakt? Ten eerste moeten we begrijpen dat dit niet de oorlog van Rusland is. Het is Poetins oorlog. Hij stamt uit een specifieke generatie van Russische veiligheidsmensen die zich nooit hebben neergelegd bij de nederlaag van Moskou in de Koude Oorlog. Zij zagen hoe de Sovjet-Unie van de kaart verdween, en dat zonder militaire verliezen of invasie uit het buitenland. Voor hen is de huidige aanval op Oekraïne een logisch en noodzakelijk keerpunt. De machtsverhoudingen kunnen opnieuw hersteld worden. Deze mensen zijn niet geïnteresseerd in het schrijven van de toekomst, ze willen het verleden herschrijven.

Er is een onderscheid tussen revisionisme en revanchisme. Revisionisten willen de internationale orde van hun voorkeur uitbouwen. Revanchisten worden gedreven door het idee van vergelding. Ze dromen er niet van de wereld te veranderen, maar willen van plaats ruilen met de winnaars van de vorige oorlog.

Als Poetin vandaag succes boekt, dan moet het Westen de schuld bij zichzelf leggen. Terwijl de westerse publieke opinie zichzelf in slaap wiegde met het idee dat Rusland steil de afgrond in duikelde – een tankstation met kernkoppen, noemden sommigen het – begon de Russische president een strategie te ontwikkelen. Al jaren consolideert Poetin zijn invloedssfeer in de voormalige Sovjet-Unie, beginnend met zijn oorlog in Georgië in 2008, tot de annexatie van de Krim in 2014. Meer recent versterkte hij zijn greep op Wit-Rusland en Centraal-Azië. Nu zet hij de volgende, dramatische stap.

De Amerikaanse president Biden zei donderdag dat hij als reactie op de invasie van Oekraïne van Poetin een “paria op het internationaal toneel” zal maken. Dat zou een gepaste straf zijn voor zijn schending van de internationale wetten, maar het zou weleens anders kunnen uitpakken. Het gevaar is reëel dat het Westen straks geïsoleerd is.

In de voorbije twee maanden is de alliantie tussen Moskou en Peking opgeschoven van hypothese naar realiteit, en dat vanwege hun gemeenschappelijk doel om de Amerikaanse dominantie aan te vallen. De Chinese elites voelen weinig sympathie voor de roekeloze invasie van Oekraïne (de Chinezen zijn erg gehecht aan staatssoevereiniteit), maar er bestaat geen twijfel over dat ze aan de kant van Moskou zullen blijven staan. Het is veelzeggend dat Peking weigert de oorlog van Poetin officieel als een invasie te omschrijven. President Xi Jinping zou weleens de grote winnaar van deze crisis kunnen zijn: Amerika oogt niet alleen zwak, het zit nu ook vast in Europa, waardoor het zich niet kan concentreren op Azië.

Bittere gevolgen

Wat betekent het einde van de vrede voor Europa? De gevolgen zullen bitter zijn. Oorlog in Oekraïne heeft het afschrikwekkende potentieel om bevroren conflicten aan de rand van het continent weer te ontdooien, alsook in delen van de oude Sovjet-Unie en het westen van de Balkan.

Meer fundamenteel vereisen de gebeurtenissen van de voorbije week een radicale herwerking van het Europese project. Al dertig jaar overtuigen de Europeanen zichzelf ervan dat het niet loont om te investeren in militaire slagkracht en dat het Amerikaanse militaire overwicht volstaat om andere landen af te schrikken om ten oorlog te trekken. De militaire uitgaven daalden, alles draaide om economische macht en ‘soft power’.

We zien nu dat sancties geen tanks tegenhouden. De gekoesterde overtuiging in Europa dat wederzijdse economische afhankelijkheid de beste garantie op vrede is, blijkt niet te kloppen. Kapitalisme volstaat niet om totalitarisme te temperen. Handel met dictators maakt je land niet veiliger, en aanvaarding van het geld van corrupte leiders in je banken maakt hen niet beschaafder, maar maakt je zelf corrupt. En de Europese omarming van Russische koolwaterstoffen heeft het continent alleen maar onveiliger en kwetsbaarder gemaakt.

Het meest instabiliserende effect van de Russische invasie kan best zijn dat velen in de wereld het eens worden met de Oekraïense president Zelensky. Op de Veiligheidsconferentie in München deze maand stelde die dat Kiev de vergissing begaan heeft om afstand te doen van de kernwapens die het had overgeërfd van de Sovjet-Unie. De weigering van de Verenigde Staten om een bevriend land zoals Oekraïne te verdedigen kan minstens een paar bondgenoten van Amerika nopen tot de gedachte dat kernwapens de enige manier zijn om hun soevereiniteit te garanderen. En wellicht denken de buren van China daar op dezelfde manier over. Het feit dat de meerderheid van de Zuid-Koreanen gewonnen is voor kernwapens toont aan Poetins operatie in Oekraïne een risico inhoudt voor de non-proliferatie.

In 1993 voorspelde de grote Duitse schrijver Hans Magnus Enzensberger dat de Koude Oorlog zou worden gevolgd door een tijdperk van chaos, geweld en conflicten. Reflecterend op wat hij zag in Joegoslavië en de stadsrellen in de Verenigde Staten, zag hij een wereld die werd gekenmerkt door een “onvermogen om onderscheid te maken tussen vernietiging en zelfvernietiging”. In deze wereld “is het niet langer nodig je daden te legitimeren. Geweld heeft zichzelf bevrijd van ideologie.”

Enzensberger had gelijk. Hij was alleen te vroeg.

Ivan Krastev © 2022 The New York Times Company