Wat zou ons niet te wachten staan als de strijd voor democratie en mensenrechten eerlijk werd gevoerd?

Mark Elchardus is emeritus professor sociologie aan de Vrije Universiteit Brussel (VUB). Zijn bijdrage verschijnt tweewekelijks, afwisselend met Vincent Stuer.

De Amerikaanse president Joe Biden zet het agressieve anti-Chinabeleid van zijn voorganger voort, maar verpakt het als een gevecht van democratie tegen autocratie. Hij wil een “liga van democratieën”. Dat soort kruisvaardersideeën circuleert al langer in Amerika. Voorlopig wordt vooral aan economische sancties gedacht. Europese media en beleidsmakers reageren overwegend positief. De baas buitenland van de EU, Josep Borrell, noteert in zijn pas verschenen boek dat hij landen die onvoldoende democratisch zijn, wil sanctioneren. Het is verstandig landen als Rusland, China, Turkije of Iran te beschouwen als een bedreiging. Zij wettigen waakzaamheid en een stijging van de defensie-uitgaven om onze manier van leven te beschermen, maar laten we Biden vooral niet volgen in zijn hypocriete kruistocht.

Het is immers niet meteen duidelijk wat democratie is. Politicoloog Robert Dahl stelde ooit een minimale definitie voor: vrije verkiezingen, vrije meningsuiting en dat geen niet-verkozene boven de verkozenen staat. Aan die laatste voorwaarde is in België niet voldaan. Onder meer de rechters van het Grondwettelijk Hof staan boven de verkozenen, kunnen wetten ongedaan maken, zonder mogelijkheid tot verhaal tegen hun vonnis. Ook met de vrijheid van meningsuiting is het hier niet goed gesteld. Mogen we ons aan sancties van de liga verwachten?

Amerikaanse belangen

Neen, de VS heeft nog nooit een consistent beleid ten voordele van democratie of mensenrechten gevoerd. Amerikaanse belangen staan voorop en met democratie en mensenrechten wordt in functie daarvan gezwaaid. We herinneren ons wat minister van Buitenlandse Zaken Henry Kissinger zijn president influisterde nadat Salvador Allende verkozen werd om Chili te leiden: “Ik zie niet in waarom wij gewoon aan de zijlijn zouden blijven staan (…) Het gaat om dingen die veel te belangrijk zijn om de Chileense kiezers te laten beslissen.” Even later was dictator Pinochet de baas in Chili. De voormalige Amerikaanse viceminister van Defensie, Graham Allison, vat die beleidslijn samen: “De Verenigde Staten hebben nooit liberalisme in het buitenland gepromoot, als zij geloofden dat dit de belangen thuis kon schaden”. Reken maar dat we zullen worden gevraagd Turkije, India, en wie weet misschien zelfs Saudi-Arabië, te beschouwen als democratieën, makkers in de strijd tegen boemannen Rusland en China.

Die stuitende selectieve verontwaardiging is overigens een economische zegen. Wat zou ons niet te wachten staan als de strijd voor democratie en mensenrechten eerlijk werd gevoerd. De meerderheid van de mensheid leeft in niet-democratische regimes en in een ruime meerderheid van landen worden mensenrechten systematisch geschonden. Stel, we ontzeggen die allemaal toegang tot de Europese markt, koppelen er ons economisch van los. Dat wordt een hedendaagse versie van kiezen voor de bedelstaf.

Economisch sanctioneren

En waarom zouden we dat doen? Is economisch sanctioneren een goede manier om democratie en respect voor de mensenrechten te bevorderen? Mij is geen evidentie bekend waaruit dat blijkt. Sancties treffen vooral de meest kwetsbaren. Sancties kunnen een land ontwrichten, chaos scheppen, mensen op de vlucht jagen… maar bieden geen garantie op regimewissel.

Er zijn ook de belangen die we met de rest van de wereld delen. De Europese Unie stoot acht procent van ’s werelds broeikasgassen uit. We proberen tegen 2050 klimaatneutraal te zijn. Geen verwaarloosbare geste, maar peanuts vergeleken met de overige 92 procent uitstoot, waarvoor we moeten samenwerken met onder meer autocratische regimes. Economische sancties en veroordelingen voor genocide zijn geen goede basis voor dat gesprek.

Schijnheiligheid

Misschien best eerst voor eigen deur te vegen. In haast alle Europese lidstaten vinden meerderheden van de bevolking dat de politiek onvoldoende luistert, waardoor de democratie niet meer naar behoren werkt. Een aanzwellende stapel onderzoeksliteratuur brengt zelfs aan het licht dat de door burgers ervaren luisterbereidheid niet zelden hoger is onder autocraten en in landen die zogezegd afglijden van de democratie.

De mensen die snel met sancties dreigen, moeten hun wereldbeeld bijstellen. Schijnheiligheid is van alle tijden, maar de tijd van westers imperialisme is voorbij. De white man’s burden, de “last der blanken”, mag worden afgelegd. Zelfs de immer om sancties roepende groene Europarlementariërs mogen dat doen. Streven naar een leefbare planeet en veiligheid voor iedereen, respect voor andere samenlevingsprojecten en zin voor realisme werken beter dan dat kinderlijk en wild opbod aan selectieve en niet zelden destructieve sancties. Buitenlands beleid moet in de eerste plaats onze levenswijze en welvaart veiligstellen. Laten we sancties reserveren voor wie deze bedreigt.