Wat we vandaag ‘cancel culture’ noemen, heette vroeger gewoon fatsoen

In het Amerikaanse tijdschrift Harper’s Magazine verscheen er vorige week een veelbesproken open brief, ondertekend door 150 prominente academici en artiesten, waarin wordt gewaarschuwd voor een beknotting van het publieke debat door de zogenaamde ‘cancel culture’. Dit begrip duidt op pogingen om publieke figuren platformen te ontzeggen wanneer ze immorele meningen uiten. Zulke pogingen werden intensiever in de nasleep van de protesten rond de dood van George Floyd, die velen tot een totale nultolerantie voor racisme en haat hebben gedreven. Dat debat laait nu ook bij ons op.

Het idee van een absoluut vrij debat komt voort uit de liberale stroming van de Verlichting. Denkers als John Stuart Mill dachten dat een open en onbegrensde uitwisseling van ideeën en meningen er vanzelf toe zou leiden dat de beste standpunten zouden overwinnen. Het valt moeilijk te onderschatten hoe invloedrijk deze visie is gebleken. In essentie vormt ze vandaag de gemeenplaats die wordt ingeroepen telkens wanneer een publicatie onder vuur ligt omdat ze platform heeft gegeven aan onkiese meningen.

Jammer genoeg klopt deze stelling eenvoudigweg niet. Iedereen die de geschiedenis van de twintigste eeuw bestudeert, zal tot die conclusie komen. Autoritaire genocidale regimes werden door uitzinnige menigten naar de macht gedragen in verschillende Europese landen. Het fascisme heeft heel veel mensen weten te verleiden. Vandaar dat de grote Franse denker Raymond Aron in 1936 al nazi-Duitsland aanduidde als een ‘démocratie autoritaire et plébiscitaire’, tot groot ongenoegen van vrienden die volhielden dat het nazisme helemaal niets met democratie te maken had.

Mills optimisme was misplaatst omdat er bepaalde punten zijn waarop debat en discussie in beginsel onmogelijk zijn. Als we een gesprek voeren over pakweg de privatisering van de treinen, dan kunnen beide kanten met feiten en statistieken afkomen over efficiëntie, bereik, kostprijs, enzovoort. Dat vormt een gemeenschappelijke basis om een discussie te voeren.

Maar stel nu dat iemand beweert dat groep X op enigerlei wijze minderwaardig is, of dat iemands individuele vrijheid moet worden beperkt terwijl hij niemand schaadt. De enige mogelijke reactie die ik daarop kan verzinnen, is dat ik dat een achterlijk standpunt vind, omdat ik geloof in het schadebeginsel – de opvatting, dus, dat iemands vrijheid alleen beperkt mag worden voor zover dat nodig is om te verhinderen dat hij anderen schaadt – en in de gelijkwaardigheid van alle mensen. Het gaat hier namelijk om waarden, en dat zijn fundamentele aannames die niet verder beargumenteerd of bediscussieerd kunnen worden.

Normaliter is het niet zo’n groot probleem dat mensen verschillende waarden koesteren. Ik geloof bijvoorbeeld niet in seks buiten het huwelijk of alcoholconsumptie. Dus doe ik niet aan die zaken. Dat heeft geen enkele invloed op de levens van anderen of het welzijn van de samenleving.

Er treedt pas een probleem op wanneer twee grondwaarden in twijfel worden getrokken: de gelijkwaardigheid van alle mensen en de individuele vrijheid binnen het schadebeginsel. Zij vormen als het ware het morele fundament waarop vrije samenlevingen zijn gebouwd. Het is van essentieel belang voor de beschaving dat ze beschermd worden door mediatieke poortwachters opdat een meerderheid van de bevolking ze als evident beschouwt en buiten elke discussie plaatst.

In democratieën heeft de meerderheid namelijk altijd een zekere invloed op de staat, en dus op ieders leven. Politieke discussies zijn niet zomaar onschuldige academische uitwisselingen, ze hebben reële gevolgen. En die gevolgen zijn heel lelijk wanneer individuele vrijheid of gelijkwaardigheid ontkend worden. Door meningen te publiceren die deze grondwaarden ontkennen, wordt de verwerping ervan genormaliseerd. Zo wordt een ruimte gecreëerd voor het electoraal succes van partijen die zo’n gedachtegoed uitdragen. De meeste mensen stemmen namelijk alleen voor partijen die als normaal worden voorgesteld, en verdedigen alleen standpunten die als aanvaardbaar worden beschouwd. Zoals de Amerikaanse historicus Robert Paxton schrijft in zijn gevierde werk The Anatomy of Fascism: “Intellectuals made it possible to imagine fascism.”

In Iran bestaat er een publiek debat over de wet die vrouwen verplicht hun hoofd te bedekken, en bijgevolg is de vrijheid van Iraanse vrouwen steeds een politiek vraagstuk. In ons land bestaat het hoofddoekendebat, en om die reden is de vrijheid van Belgische moslima’s nooit zeker. In Groot-Brittannië weigeren verantwoordelijke mediaorganisaties om een debat te voeren over zulke zaken, en bijgevolg is de individuele vrijheid daar zekerder dan in welk ander land van Europa.

Wat we vandaag ‘cancel culture’ noemen, werd vroeger eenvoudigweg aangeduid als fatsoen. En ondanks haar uitwassen heeft die cancel culture wel bijgedragen aan het handhaven van vrije samenlevingen.