Wat de neutraliteit van Zweden ooit betekende voor honderden vrouwen

Dat de diepgewortelde neutraliteit van Zweden nu plaats ruimt voor een toetreding tot de NAVO, samen met Finland, is zoals iedereen weet te danken aan de agressieve militaire politiek van de Russische president Poetin. Het van oudsher vredelievend land komt nu ongewild in een militaire logica terecht waarvoor de Zweedse bevolking zeker niet ondubbelzinnig staat te juichen.

Welke prijs dit prachtig land aan Turks president Erdogan heeft moeten betalen om zijn veto te laten vallen, is nog onduidelijk. Maar de gewaarborgde Europese uitleveringsregels en mensenrechten zullen hopelijk gehandhaafd blijven, ook voor mensen van Turkse origine die in de Zweedse samenleving zijn geïntegreerd.

Los van enige geopolitieke analyse, waarover ik niet voldoende deskundigheid heb, krijgt de omwenteling in de buitenlandse politiek van Zweden bij mij een bijzondere weerklank.

Net zoals Zwitserland, bleef Zweden tijdens de Tweede Wereldoorlog neutraal, ook zoals Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog. Dankzij deze neutraliteit konden honderden vrouwen in de lente 1945 uit de gruwel van de naziconcentratiekampen worden bevrijd. Een van hen was mijn moeder; onlangs reconstrueerde ik haar evacuatietraject.

Op het einde van WOII werden honderden, misschien wel duizenden Scandinavische, Nederlandse, Poolse en Belgische vrouwen in april 1945 uit het Duitse concentratiekamp Ravensbrück gered door het Zweedse Rode Kruis. Door een moeizame bemiddeling tussen de toenmalige vicevoorzitter van het Zweedse Rode Kruis, en Himmler – één van de architecten van de naziconcentratie- en uitroeiingskampen en rechterhand van Hitler – werd een grootscheepse reddingsoperatie bedacht. Daarbij werden vrouwen geëvacueerd uit de gruwel van het concentratiekamp van Ravensbrück, operatie Witte Bussen genoemd.

In de chaos die er heerste in het kamp – de Russische geallieerde troepen naderden het Oostfront van het Duitse Rijk – werden een aantal vrouwen door de nazi’s geselecteerd. Deze keer niet om vergast te worden, maar om doorheen de frontlinie in het noordoosten van Duitsland en Denemarken in een even merkwaardig als risicovol konvooi toe te komen in de Zweedse havenstad Malmö. Ondanks de witte beschildering van de bussen en vrachtwagens met op het dak een rood kruis aangebracht, werden delen van het reddingskonvooi toch gebombardeerd en vielen er nog talrijke slachtoffers op weg naar de vrijheid.

Net vóór de evacuatie in extremis, bestond er grote dreiging dat overgebleven gevangenen zouden worden geliquideerd door de kampbeulen, om alle sporen van hun oorlogsmisdaden uit te wissen. Sommige vrouwen werden richting de Duitse kust voortgedreven in een dodenmars, anderen werden snel vergast in gesloten vrachtwagens met draaiende motoren, waarbij de uitlaatgassen in de gesloten ruimte werden afgeleid.

Verzet

In het vrouwenkamp van Ravensbrück, gelegen op 120 kilometer ten noorden van Berlijn, waren vooral politieke gevangenen opgesloten. Dus ook verzetsvrouwen zoals mijn moeder die had deelgenomen aan de strijd tegen het fascisme in Brussel door zich in te zetten voor de clandestiene pers. Er waren daarnaast heel wat kinderen opgesloten in Ravensbrück, die er toegekomen waren met hun moeder of in het kamp waren geboren. Het sterftecijfer lag er zeer hoog, ingevolge moord, ziekte, honger of medische experimenten.

Vrouwen als mijn moeder kwamen uitgemergeld in Malmö toe op 28 april 1945, na een gevangenschap van drie lange jaren. Een gigantische opvangorganisatie werd vlekkeloos door de Zweedse overheid op poten gezet en bij afloop van de quarantaine werden de geredde vrouwen in enkele gemeentes opgevangen voor een herstelperiode van ongeveer twee maanden, alvorens te worden gerepatrieerd naar hun respectievelijke landen.

Enkele weken geleden was ik voor de eerste maal in Markaryd, een kleine gemeente op ongeveer 100 kilometer ten noordwesten van Malmö, waar mijn moeder met andere vrouwen zorgzaam en liefdevol werd opgevangen door de plaatselijke bevolking. Ik vond er sporen terug van mijn moeder, 77 jaar na haar opvang aldaar in deze gemoedelijke en vredelievende gemeente op het platteland.

Tijdens WOII trachtte Zweden neutraal te blijven. Noorwegen werd bezet door de Duitsers, terwijl het andere buurland Finland zich tegen de Sovjet-Unie keerde, als het ware samen met nazi-Duitsland. De Zweedse neutraliteit was weliswaar niet compleet op economisch vlak (vanwege de levering van staal aan nazi-Duitsland) maar in Noorwegen werd het verzet tegen de nazi’s door Zweden gesteund, en werden Deense Joden dankzij Zweedse hulp van deportatie gevrijwaard.

Wat een schril contrast tussen de huidige geopolitieke situatie en het ongebonden Zweden van toen dat op humanitair vlak een diplomatieke tour de force heeft kunnen realiseren, en zo een duizendtal vrouwen uit de hel heeft gered. Zonder deze inzet was ik waarschijnlijk niet geboren.

Vandaag ontrolt zich in Oekraïne een humanitaire catastrofe en blijven reddingsoperaties uitermate schraal.