Waarom het debat over de koloniale erfenis in Nederland zoveel feller woedt dan in België

Ivo Victoria is schrijver van Alles is oké. Hij woont en werkt in Amsterdam. Zijn column verschijnt tweewekelijks.

In de twintig jaar dat ik in Nederland woon, heb ik me vaak afgevraagd waarom het debat over de koloniale erfenis van het land er al zoveel langer en feller woedt dan in België. Mijn theorie is dat het met zichtbaarheid te maken heeft. Nederland telt meer dan zevenhonderdduizend inwoners van Surinaamse of Indonesische afkomst. Ik hoef de deur maar uit, of ik zie de koloniale erfenis rondlopen in de straten van Amsterdam. Ik lees haar in de krant, zie haar op televisie, ze maakt deel uit van mijn werk, en mijn vriendenkring. Ze heeft een stem, die in de voorbije twintig jaar steeds luider weerklonk.

Afgelopen maandag maakte premier Rutte excuses voor het slavernijverleden van Nederland, terwijl in België de Congocommissie op gênante wijze struikelde. Het pijnlijkst aan Ruttes speech, voor de Belgische politiek dan, was dat hij uitdrukkelijk benoemde hoe hij persoonlijk een omslag in zijn denken had gemaakt. Hij beseft nu dat het er niet om ging excuses aan te bieden namens de Nederlandse burgers – zij waren er niet bij – maar om de historische verantwoordelijkheid van de Nederlandse staat, het belang om te erkennen dat het verleden doorwerkt in het heden, en tot op de dag van vandaag beïnvloedt hoe we met elkaar omgaan. Hij benadrukte de misdadigheid van het systeem, dat individueel gedrag faciliteerde. Rutte is niet vanzelf tot dat inzicht gekomen. Het proces verliep verre van vlekkeloos en er is jarenlang voor gestreden door experts en nazaten van het slavernijverleden.

Voor veel Belgen is de kolonisatie nog steeds: de wandaden onder Leopold II en daarna, toen de Belgische staat de kolonie overnam, viel het allemaal wel mee. Een ‘paternalisme dat je moet zien in haar tijd’ en vergeet de ‘goede bedoelingen’ niet van de vele Belgen die na 1908 naar Congo trokken. Een van hen was mijn grootvader. Deze dagen verdiep ik me in zijn leven. En inderdaad, vooralsnog vind ik geen reden om me voor hem te schamen. Sterker nog, hoe meer ik over hem te weten kom, hoe aandachtiger ik de verhalen lees die hij schreef over zijn tijd in de kolonie, hoe meer ik betreur dat ik hem nooit heb gekend.

Maar wanneer ik door zijn koloniale personeelsdossier blader, rapporten en correspondentie bekijk, de beoordelingen lees waarin hij ‘un bon élément’ wordt genoemd – een perfect functionerend radertje in de machine – begrijp ik beter hoe het systeem van onderdrukking erop was ingericht om mensen zoals hij op een ‘beschaafde’ manier hun stinkende best te laten doen.

De Nederlandse dichter Ester Naomi Perquin schreef daar onlangs iets zeer verstandigs over: ‘We hoeven niet bang te zijn voor slechte mensen. We moeten bang zijn voor mensen die binnen een slecht systeem hun uiterste best doen.’

In België wonen iets meer dan twintigduizend Congolezen, het merendeel in Brussel. Ook hun stem is de voorbije jaren luider geworden, maar weinig Vlamingen worden geconfronteerd met hun koloniaal verleden wanneer ze naar de bakker gaan. Dat doet iets met je denken, dat kan niet anders. Onze politici voelen weinig (electorale) druk om voortgang te maken, integendeel, zo bleek maandag weer. Met wat gevoel voor cynisme is het, zo bekeken, al knap dat het überhaupt tot een Congocommissie gekomen is. Die struikelde formeel over (twijfelachtige) juridische zorgen, maar haar falen is geworteld in een te beperkte kijk op de kolonisatie die nog breed gedragen wordt in de samenleving, en voorbijgaat aan de perverse complexiteit van die periode, en hoe ze doorwerkt in het heden. Ik betwijfel of de Congolese diaspora eenzelfde druk kan ontwikkelen als de Surinaamse of Indonesische gemeenschap in Nederland – het inzicht moet uit onszelf komen, wellicht gaat het daarom wat trager.

Maar de geschiedenis is geduldig, zo schrijft de Senegalees Mohamed Mbougar Sarr in De diepst verborgen herinnering van de mens, de beste roman van het afgelopen jaar. Het verleden heeft de tijd, noteert hij. Het staat altijd klaar, op de hoek van de toekomst, om op de meest onverwachte momenten – kiekeboe! – tevoorschijn te springen. Kortom, gebeurt het niet vandaag, dan kan het altijd morgen nog. Sommige van onze invloedrijkste politici zijn per slot van rekening historici. Dat stemt hoopvol, niet?