Steeds openlijker kunnen extreme en bedenkelijke denkbeelden geuit worden

Alicja Gescinska is schrijfster en filosofe verbonden aan de Universiteit van Buckingham. Ze is vicevoorzitter van PEN Vlaanderen en VUB Fellow. Haar column verschijnt tweewekelijks.

“Wij zijn tegen Joden, homo’s, abortus, belastingen en de EU.” Aldus sprak Sławomir Mentzen, die sinds enkele dagen de nieuwe voorzitter is van KORWIN, een rechtse, libertaire partij in Polen die zo’n 5 procent van het Poolse kiespubliek vertegenwoordigt. De partij verglijdt steeds meer van populisme naar onversneden racisme, seksisme en antidemocratisme, en is maar een van vele partijen die zo’n pad bewandelen. De woorden van Mentzen zijn veelzeggend voor de tijd waarin we leven: het antidemocratische discours en de haatdragende retoriek bloeien open en bloot.

‘Democracy dies in darkness’, zo luidt de slogan van The Washington Post. De Amerikaanse krant ontleende de frase aan Bob Woodward, de journalist die mee de bal van het Watergate-schandaal aan het rollen bracht. De leuze klinkt goed, maar strookt niet altijd met de feiten. Vroeger én in onze tijd zie je dat het tegendeel veeleer waar is. De ergste aanvallen op de democratie en haar waarden gebeuren niet in duistere achterkamertjes of in de marge van de maatschappij. Nee: ze gebeuren bijzonder opzichtig in de publieke ruimte en in het hart van de politieke arena. Die opzichtigheid is niet toevallig en dient meerdere doelen: van aandacht trekken tot het normaliseren van wat tot voor kort nog extreem leek en het aanvaardbaar maken van wat tot voor kort onaanvaardbaar was.

Mentzen uitte zijn woorden (enige tijd geleden al) ook niet fluisterend of stiekem. Hij declameerde de vijf basisprincipes van zijn zogenaamde ‘constitutie’ zonder gêne, trots, op een podium, voor de camera’s. Zo’n discriminatoire retoriek is de rotte vrucht van een evolutie die al decennia gaande is. Er is de voorbije jaren zo veel racisme en haat in de publieke ruimte gespuid, dat er een normalisering van heeft plaatsgevonden. Terwijl rechtse figuren klagen dat je in ons ‘woke-tijdperk’ en in onze ‘cancel culture’ ook niets meer mag zeggen, worden de goorste dingen gezegd. En alles passeert, zoals alles passeert. Ook in Polen zijn de onverbloemde woorden van Mentzen niet meer dan de waan van de dag, waarna we weer kunnen overgaan tot de volgende, voorbijwaaiende heisa. En ondertussen is de ondergrens weer een beetje gezakt, en lijkt het weer wat normaler geworden dat onverholen antisemitisme, racisme en seksisme deel zijn van het politieke discours.

Steeds openlijker kunnen extreme en bedenkelijke denkbeelden geuit worden. Vlaams Belang mag dan wel een kleine mandataris schorsen wanneer die een voetballer voor ‘mensaap’ uitmaakt, maar dat Filip Dewinter ondertussen trots toert met zijn nieuwe boek Omvolking en een ronduit kwalijke complottheorie populariseert, is dan weer geen probleem.

In Nederland zie je de verglijding misschien zelfs nog duidelijker. Geert Wilders schoffeert al jaren zowel hele bevolkingsgroepen als individuen. Deze week nog noemde hij minister voor Volkshuisvesting Hugo de Jonge een ‘gestoorde gek’ (leve tautologische woordovertolligheid!) die het land aan buitenlandse profiteurs weggeeft, met een lawine aan haatberichten voor De Jonge tot gevolg. Maar de laatste maanden doen ook Thierry Baudet en zijn metgezellen almaar minder moeite om hun afglijden naar extremen verbaal te camoufleren. Baudet verklaarde herhaaldelijk, rechttoe rechtaan, dat hij hoopt dat de geweldige Poetin erin zal slagen om de westerse wereld overhoop te gooien. Je kunt de roebels haast zien glinsteren in zijn ogen, en ondertussen verspreiden hij en zijn aanhang voortdurend berichten die al tigmaal als fake news zijn ontkracht. Alles is gelegitimeerd, als het maar bijdraagt aan de ontwrichting van de maatschappij en de democratie.

Critici zetten zulks al te makkelijk weg als het geratel van een gek, en in het geval van Baudet is twijfelen aan zijn geestelijke helderheid niet eens zo gek meer. Maar je kunt niet een hele achterban als dusdanig wegzetten. Wanneer men een discriminatoir, antidemocratisch discours afdoet als gekte of frustratie, dreigt men een onderliggende tendens te miskennen: antidemocratisme is ook een oprechte, ideologische overtuiging. Niet iedereen wil democratie. Niet iedereen wil onze waarden.

Het enige voordeel aan de schaamteloosheid waarmee zo’n discours gehanteerd wordt, is dat we ons niet achter onze vermeende onwetendheid kunnen verbergen. Het begint met zeggen dat je tegen Joden bent, tegen vrouwenrechten, tegen de westerse waarden, tegen de bestaande orde. Maar het verleden waarschuwt: het blijft niet altijd bij ‘slechts’ woorden, daden worden door woorden voorafgegaan, en de totalitaire nachtmerrie voltrekt zich op klaarlichte dag; zichtbaar voor iedereen die het zien wil.