Soms zijn topambtenaren geurloos, maar ze zijn nooit kleurloos

Zweedse onderhandelaars willen topambtenaren met juiste kleur', kopte De Tijd. De federale onderhandelaars overwegen het Amerikaanse spoils-systeem, waarbij de topambtenaren in de administratie benoemd worden door en voor het mandaat van de minister, met afslanking van de kabinetten. Uitstekend plan.

Het is een truïsme dat de administratie gepolitiseerd is. Topambtenaren worden voorgedragen door de partijen. Soms zijn ze geurloos, maar ze zijn nooit kleurloos. Mijn confessie als ex-topambtenaar, zal - jammer genoeg - de laatste illusies wegnemen voor wie daar nog mocht aan twijfelen.

Wist U waarom de Vlaamse administratie uit dertien departementen bestaat? Wel, dat heeft niets met bevoegdheden te maken, maar wel met de moderniseringsoperatie (je weet wel Beter Bestuurlijk Beleid) die in het leven werd geroepen door de Vlaamse Regering die toen negen ministers telde en vier partijen omhelsde. Elke minister en elke partij verkreeg een topambtenaar. Uren werd dan gebakkeleid over welk departement naar welke kleur ging.

Iedereen in de prijzen
"Rudy, jij moet meedoen", zei mijn minister in 2006, "want de liberalen hebben het departement economie binnengehaald en we hebben niemand anders". Liberalen hebben inderdaad niet echt een kweekschool voor topambtenaren, iets waar vooral socialisten sterk in zijn. En nog voor de selectieprocedure werd opgestart, wist ik dat ik de nieuwe secretaris-generaal zou worden van het departement economie. Het verscheen zelfs reeds in de pers. 'Wie heeft nu weer uit de biecht geklapt?', was de enige reactie op dat perslek die bij de kabinetten te horen viel. Iedereen zweeg, want elke partij viel in de prijzen.

De departementen werden mooi verdeeld, maar ook binnen elk departement werd naar een politiek evenwicht gezocht. Vermits bijvoorbeeld het departementshoofd economie een liberaal zou worden, werden de ondergeschikte agentschappen verdeeld over de andere partijen: het instituut voor wetenschap en technologie (IWT) ging naar de 'sossen' en het subsidie-agentschap economie naar de 'tsjeven'. Allen tevreden!

Pas nadat alle postjes netjes en keurig werden verdeeld, en namen op elke post werden gekleefd, startte de grootschalige oproepcampagne waarbij kandidaten werden gemobiliseerd, met paginagrote advertenties in de kranten. Speciale aandacht zou worden verleend aan het genderissue, vermeldden de advertenties. Selectiebureaus haalden hun dure testbatterijen boven en enkele maanden later kwamen de "geschikte" kandidaten uit de bus.

In Wallonië verlopen de zaken vanzelfsprekend niet anders. Van de laatste grote benoemingstrein waarbij veertien topambtenaren werden benoemd, waren er twaalf van PS-signatuur. Blijkbaar hebben Waalse Socialisten bijzondere gaven om topambtenaar te worden.

Correlaat van deze politisering van de administratie is natuurlijk dat de volgende minister - terecht - geen enkel vertrouwen heeft in zijn of haar administratie. Vandaar dat een parallelle administratie wordt opgericht onder de vorm van ministeriële kabinetten. Met bijna vijfduizend kabinetsmedewerkers zijn wij uitgegroeid tot het relatief grootste kabinetsland ter wereld. Ter illustratie: een Nederlandse minister heeft gemiddeld twee kabinetsleden, een Belgische tussen de veertig en de zestig.

De kabinetschef en zijn team zorgen voor beleidsondersteuning en de gevoelige dossiers, zoals dat heet. En op het einde van het kabinet worden de meeste cabinettards gepompt, of beter geparachuteerd, in - jawel - de administratie. Gevolg van deze carrousel is een inefficiënte, overbevolkte en steeds meer gepolitiseerde administratie met gedemotiveerde topambtenaren; vooral indien deze laatste niet (langer) over de juiste kleur beschikken.

De politisering kan ook leiden tot gevechten tussen diverse topambtenaren. Denken we maar aan de pathetische taferelen die jarenlang de administratie van de fiscus paralyseerden tussen de MR- en PS-topmannen; of nog aan de vete tussen PS en Open Vld die jarenlang de topbenoeming bij de Rijksdienst voor Pensioenen blokkeerde.

Kleur bekennen
Kan het anders? Ja, er zijn theoretisch twee alternatieven mogelijk.
Ten eerste, een kleurloze administratie. Dit is echter alleen mogelijk indien de politieke partijen niet interfereren in de selectieprocedures, de laureaat zonder uitzondering wordt benoemd, kabinetten onbestaande zijn en men niet op zoek gaat naar politieke evenwichten. Nederland probeert dat na te streven met apolitieke topambtenaren die verschillende kabinetsloze ministers 'dienen' (civil servants). Maar de Calvinistische mentaliteit is een betere humus voor dergelijk systeem dan onze maatschappij waarbij katholieke hypocrisie en broederlijke banden een stilzwijgend monsterverbond aangingen dat zich vertaalt in politieke vriendendiensten.

Tweede alternatief is de hypocrisie laten varen en aanvaarden dat de administratie enkel op het vertrouwen van de minister kan rekenen als de topambtenaar "één van hen" is. Dit betekent dat de topambtenaar wordt benoemd, zonder selectieprocedure, door de verantwoordelijke minister en ook mee opstapt met de verantwoordelijke minister. Net zoals dit nu het geval is voor de kabinetschefs. Dit systeem heeft het voordeel dat kleur wordt bekend, de administratie niet steeds gedemotiveerd wordt door niet-transparante parachutage en onderhevig is aan Max Webers wet van de steeds aanzwellende bureaucratie. Dit Amerikaans geïnspireerde spoils-systeem is het beste wat de belastingbetaler zou kunnen overkomen en kan ertoe bijdragen dat een van de meest inefficiënte en duurste administraties ter wereld wordt omgebouwd tot een belangrijke speler om de competitiviteit van ons land en onze gewesten te verbeteren.

Chapeau als de nieuwe regering daarin zou slagen. En hopelijk kan zij dan ook de regionale regeringen inspireren dezelfde weg te bewandelen.