Schuld voor het bloedbad in Buffalo draagt één persoon; verantwoordelijkheid dragen heel veel figuren

Alicja Gescinska is schrijfster en filosofe verbonden aan de Universiteit van Buckingham. Ze is ook vicevoorzitter van PEN Vlaanderen en VUB Fellow. Haar column verschijnt tweewekelijks.

Kogels doden mensen. Maar de ideeën die door sommige hoofden gaan, zijn niet minder dodelijk. In de VS werden we daar nogmaals pijnlijk aan herinnerd. Een geradicaliseerde rechtse extremist schoot in een supermarkt in Buffalo, New York, tien mensen dood. Al snel volgden de gebruikelijke verklaringen en analyses. Ja, er is een fundamenteel probleem met de Amerikaanse wapenwetten. Ja, het is ongezond wanneer een geweer voor een grote groep mensen een grondwettelijke afgod is. Maar neen, dit is niet zomaar een lone wolf wiens stoppen doorslaan. De lone wolf-verklaring is een gemakkelijkheidsoplossing, een excuus om niet verder na te denken over de meest cruciale vraag: wat maakt van mensen moordenaars?

Om die vraag te beantwoorden, is het goed om te beginnen bij de motieven die de moordenaar zelf aanbrengt. Zoals vaak bij extremisten die een bloedbad aanrichten, schreef ook de Buffalo-shooter een manifest. De 18-jarige jongeman is een white supremacist. Aan zijn radicalisering ging naar eigen zeggen een periode van diepe verveling en vereenzaming vooraf.

Dat verveling een duivels kwaad is, is al langer geweten. In Diderots en D’Alemberts Encyclopédie klinkt het dat verveling de grootste vijand van de mens is. De Franse verlichtingsfilosofen spraken over ‘de lintworm van de ziel’. Ook Nietzsche wees op de relatie tussen het kwaad in de wereld en de verveling in de mens. Nietzsche stelt dat dit al teruggaat op de Griekse mythes: de goden vervelen zich, weten niet wat doen, en dus scheppen ze de wereld, de mens, en bedenken ze allerlei vreselijke lotsontwikkelingen. Verveling baart verderf en vernieling.

Echter, er is meer nodig opdat een verveeld mens heel vervelende dingen gaat doen. Verveling is eerder symptoom dan oorzaak van het kwaad. En wanneer we naar oorzaken zoeken, kunnen we niet om de racistische overtuigingen van de Buffalo-shooter heen, en hoe die overtuigingen gedeeld worden. De eenzame wolven zijn deel van een onlineroedel van racisten. Radicaliserende racisten zoeken elkaar op, poken elkaar op. Ze nemen elkaars denkbeelden over. Het is geen toeval dat vaak letterlijk dezelfde woorden terugkeren in de manifesten van de moordenaars: van Buffalo, van Christchurch, van El Paso. Steeds weer dezelfde gevaarlijke ideeën in verveelde hoofden.

De schutter in Buffalo was een aanhanger van de zogenaamde replacement theory: de Amerikaanse variant van de omvolkingstheorie. De Amerikaanse variant – gemeengoed bij white supremacists, en ook gepopulariseerd door Tucker Carlson op Fox News – houdt in dat Democraten demografische verschuivingen stimuleren voor electoraal gewin. Het traditionele witte electoraat wordt bewust vervangen door ‘de import’ van zwarte kiezers, latino’s en minderheidsgroepen.

De Europese variant focust iets minder op het electorale spel, en meer op moslims en massamigratie. De belangrijkste ideoloog van de omvolkingstheorie is de Franse derderangsschrijver Renaud Camus. In 2011 publiceerde hij Le grand remplacement. De Franse identiteit, de zogenaamde eigenheid van het volk, gaat verloren door massamigratie. En daarachter zit een complot van leiders die daar garen bij spinnen.

Die theorie valt bij bepaalde politici erg in de smaak. In Nederland wapperde Thierry Baudet al met de ‘homeopathische verdunning’ van de bevolking en andere kwalijke frases. En dankzij Vlaams Belang geniet de omvolkingstheorie bij ons parlementaire vertegenwoordiging. Omvolking; dat is geen complottheorie, maar een feit, verklaarde Dries Van Langenhove meermaals. En Filip Dewinter stelde – timing is everything – nog maar net zijn jongste literair-filosofische worp voor: een boek getiteld Omvolking: de grote vervanging, waarvoor hij nauw samenwerkte met Renaud Camus.

“Niets bestaat dat niet iets anders aanraakt”, zei de vorige week overleden Jeroen Brouwers ooit. Jammer genoeg is dat niet enkel een prachtige zin en een mooie gedachte, maar ook een onheilspellende. Want ook extreemrechtse politici en radicaliserende rechtse racisten raken elkaar innig aan. Er bestaat een direct verband tussen het propageren van bepaalde ideeën en het ontsporen van bepaalde individuen. Schuld voor het bloedbad in Buffalo draagt één persoon; verantwoordelijkheid dragen heel veel figuren. Dat is geen guilt by association-drogreden, maar een feit.