Plotseling staat de deur naar een ‘polexit’ open

Maarten Rabaey is journalist bij De Morgen.

De brandstoftekorten en lege winkelrekken door een gebrek aan Europese werknemers en handelsbarrières met de EU zijn maar een van de vele voorbeelden die aantonen hoe verlieslatend de brexit is voor het Verenigd Koninkrijk. Je zou aannemen dat alle andere EU-lidstaten er de harde les uit hebben getrokken dat scheiden doet lijden. Niet dus. De Poolse regering flirt met een ‘polexit’.

De Poolse premier Mateusz Morawiecki is daar verantwoordelijk voor. Door zijn conservatief-nationalistische partij PiS benoemde rechters van het Pools grondwettelijk hof oordeelden donderdag dat delen van de Europese verdragen ondergeschikt zijn aan de Poolse grondwet.

Het vonnis sloeg in Brussel in als een bom, want het vormt een fundamentele breuk met een kernvoorwaarde om lid te mogen zijn van de unie: het erkennen van de Europese verdragen die grondrechten van burgers beschermen, ze naleven en bij geschillen de autoriteit respecteren van het Hof van Justitie in Luxemburg.

Dat Hof tikte de Poolse regering de laatste jaren al herhaaldelijk op de vingers, onder meer voor ongeoorloofde beïnvloeding van de magistratuur.

Het vonnis van donderdag geldt pas als de Poolse premier het bekrachtigt. Als hij dat doet, wordt een ‘juridische exit’ van Warschau al een feit. Dan rest Brussel niets anders dan sancties te nemen.

Nieuwe ingebrekestellingen voor het Hof in Luxemburg zijn een mogelijkheid. Daarnaast gaan in de meerderheidsfracties van het EU-parlement ook stemmen op om subsidiegelden in te houden - alleen al uit het coronaherstelfonds krijgt Warschau bijna 40 miljard euro - of om het Schengenverdrag voor vrij verkeer van personen op te schorten.

Het onmiskenbare nadeel van deze straffen is dat de gewone Poolse burger er het slachtoffer van zou worden, waarna de regering in Warschau vervolgens de euroscepsis nog meer kan opstoken.

Brussel kan ook naar de ‘nucleaire optie’ grijpen, om via het beruchte Artikel 7 van het Europees Verdrag het Poolse stemrecht in Europese ministerraden op te schorten. Door die zwaarste politieke sanctie zouden de Polen in Brussel buitenspel worden gezet.

Een eerdere poging haperde al eens in 2017. Toen werd Polen tijdens stemmingen over strafprocedures de hand boven het hoofd gehouden door de Hongaarse premier Viktor Orban en de andere Viségrad-landen Slovakije en Tsjechië. De kans is groot dat dat opnieuw zou gebeuren.

Vorige week spanden Polen en Hongarije zelfs nog samen om een EU-document over kinderrechten te blokkeren vanwege een passage over kwetsbare lgbtiq+-jongeren.

Raadsvoorzitter Charles Michel en Commissievoorzitter Ursula Von der Leyen kunnen dan ook niet anders dan deze keer meteen open kaart te spelen over de inzet van de krachtmeting die Polen aangaat. Ze mogen zich niet verbergen achter procedures, maar moeten Morawiecki meteen wijzen op het ultieme gevolg voor een land dat de Europese grondverdragen verwerpt.

Een Britse premier ging hem voor. Het is een donkere tunnel, vol valkuilen. En er is geen weg terug.