Pandora Papers: belastingparadijzen gebruiken is net als zwartrijden

Mark Elchardus is emeritus professor sociologie aan de Vrije Universiteit Brussel (VUB). Zijn bijdrage verschijnt tweewekelijks, afwisselend met Vincent Stuer.

Het Internationale Consortium voor Onderzoeksjournalistiek verraste ons al eens eerder, in 2016 met de Panama Papers. Boeiende informatie over 214.000 offshore bedrijfjes opgericht in een belastingsparadijs met de bedoeling belastingen te ontduiken of te vermijden. Die informatie was afkomstig uit de documenten van welgeteld één advocatenkantoor. In verschillende landen werden toen wetgevende initiatieven genomen. Twee premiers die gebruikmaakten van de diensten van het advocatenkantoor mochten opstappen.

De pas verschenen Pandora Papers van hetzelfde consortium mikken hoger. Zij maken concreet, met naam en toenaam, wat we in algemene bewoordingen al wisten. De Onafhankelijke Commissie voor de Hervorming van Internationale Bedrijfsbelastingen schatte in 2019 dat er per jaar ongeveer 560 miljard euro afvloeit naar belastingsparadijzen. Ongeveer 13 procent van al het vermogen in de wereld verschuilt zich daar.

In tegenstelling tot wat de eerste besprekingen van de Pandora Papers suggereren, gaat het niet alleen om individuen. Het is nagenoeg standaardpraktijk dat bedrijven die internationaal opereren zich laten belasten in landen waar de belastingen paradijselijk laag zijn. Ik kom nogal wat mensen tegen die een dergelijk gedrag ‘begrijpelijk’ achten: wie probeert nu niet zo weinig mogelijk belastingen te betalen? Die begrijpende houding steunt op een verkeerde voorstelling van wat belastingen zijn.

Een bedrijf betaalt belastingen omdat het zijn productie kan verwezenlijken en zijn winst kan maken dankzij de mogelijkheden die een land het daartoe biedt: omdat het land geschikte arbeidskrachten heeft, voldoende koopkrachtige consumenten, een degelijke infrastructuur, voldoende veiligheid en mobiliteit biedt. Bedrijfsbelastingen zijn in feite een (gedeeltelijke) terugbetaling van het geld dat de belastingsbetaler via al die voorzieningen in het bedrijf heeft gestoken. Die belastingen vermijden is dus eigenlijk een vorm van diefstal die door de tussenkomst van dure juristen en belastingparadijzen wettig wordt gemaakt.

Een bekend voorbeeld van die praktijk is Apple dat zich liet belasten in belastingparadijs Ierland, waar het nagenoeg niets produceerde. Volgens de schatting van de Europese Commissie ‘vermeed’ het op die manier 13 miljard euro aan belastingen. De Commissie wilde graag dat Ierland die alsnog opeiste, maar werd teruggefloten door het Europees Hof van Justitie. Apple mocht zijn vermeden belastingsgeld behouden. Juridische hocus pocus schept een wereld die steeds meer haaks staat op ons rechtvaardigheidsgevoel.

Op kleinere schaal doet iedereen die in de Pandora Papers opduikt wat die bedrijven doen: belastingen onttrekken aan de landen die het hen mogelijk maakten dat geld te verdienen. Ik beperkt me hier tot de mensen die hun geld eerlijk hebben verdiend en laat de schurken buiten beschouwing die geld uit criminaliteit, fraude en corruptie naar de belastingparadijzen versassen. Die zouden het voorwerp van strafrechterlijke vervolging moeten zijn, niet alleen van afkeuring.

Ook wie eerlijk verdiend geld naar een belastingparadijs brengt, besteelt zijn land. Met het gevolg dat wie eerlijk belastingen betaalt, zwaarder wordt belast dan verantwoord is. Zij moeten in het land investeren opdat daar welvaart kan worden geschapen, terwijl een deel van de personen dat erin slaagt veel te verdienen, niet bijdraagt en hun centen naar de Kaaimaneilanden, Zuid-Dakota of een ander belastingparadijs versluist. Zwartrijden, zo kun je dat gedrag ook omschrijven.

Terecht worden de personen die in de Pandora Papers opduiken even aan de schandpaal gezet. Zeker de betrokken politici verdienen dat. Zij zouden het voorbeeld moeten geven. Maar al het speurwerk dat in de publicatie van die papers is gekropen, is een maat voor niets als het daarbij blijft. Het kan zelfs een averechts effect hebben als daarmee de antipolitiek wordt aangezwengeld. Politiek is immers het enige wat ons van de belastingparadijzen kan verlossen.

Zij bloeien omdat het eenvoudig is geworden kapitaal te verplaatsen. Als onderdeel van de liberale globalisering werden tussen 1973 en 1980 in vele landen restricties op het vrij verkeer van kapitaal weggenomen. Economen begonnen zich daar pas echt vragen bij te stellen na de Aziatische financiële crisis van 1997-1998. Toen groeide weer belangstelling voor het op de ene of andere manier beperken van het vrij verkeer van kapitaal. De Pandora Papers maken duidelijk hoe dringend dat is. De belastingparadijzen dienen ook harder aangepakt te te worden. Geen visa voor de burgers van die landen, geen toegang tot de Europese markt voor de daar gevestigde bedrijven. Kortom, alles doen om er pariastaten van te maken zolang zij ons geld helpen stelen.