Ook Europa is de democratie aan het opgeven, net als de VS

Hoe groeit een rechter uit tot een icoon, het onderwerp van documentaires en films, haar initialen op T-shirts overal in de Verenigde Staten, haar overlijden op voorpagina’s over de hele wereld? Ruth Bader Ginsberg of RBG had die iconische status verdiend. Een mengeling van karakter en wijsheid, macht en eigenzinnigheid is altijd aantrekkelijk. Maar wat zegt het over een politiek systeem, als het overlijden van een vrouw van vierentachtig een bedreiging vormt voor de burgerrechten, vrouwenrechten, sociale rechten en zelfs het stemrecht van miljoenen mensen, als het de inzet wordt van een politieke strijd die bijna even belangrijk wordt geacht als de presidentsverkiezingen zelf?

Velen in Washington vinden het Hooggerechtshof zelfs belangrijker dan het Witte Huis. De slaafse onderdanigheid van wat we tot voor kort ‘republikeinen’ noemden aan Donald Trump is grotendeels terug te voeren tot wat die president hen laat doen in de marge van de politiek. En niet alleen in het Hooggerechtshof, maar in alle lagen van het rechtssyteem mensen benoemen die hun aartsconservatieve agenda doordrukken. Het echte verhaal gaat niet zozeer over RBG en de machtsevenwichten binnen het Hooggerechtshof, maar over de buitenmaatse rol die dat Hof speelt in de Amerikaanse politiek.

Wat je ziet, is een systeem dat de deliberatieve democratie heeft opgegeven. Want waarom zou je je energie steken in het moeizame democratische proces waarmee wetten gemaakt worden, als je de bestaande wet net zo goed kan laten interpreteren of ondermijnen naargelang je wil, door de ‘juiste’ mensen tot rechter te laten benoemen? Wat je ziet is een land dat elk idee van publieke waarden heeft opgegeven en het gevecht om macht en invloed naar achterkamers en rechtzalen heeft verplaatst. Wat je ziet, is een land dat niet langer gelooft in ‘We, the People’.

Alternatief voor democratie

Europeanen staan er soms wat smalend naar te kijken, maar het verval van de democratie is ook hier ingezet.

Ook bij ons laten politici de netelige kwesties aan rechters over. De zaak Hirsi Jamaa uit 2012 is maar één voorbeeld, waarbij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens Italië veroordeelde voor het terugsturen van asielzoekers naar het zeer risicovolle Libië. Sindsdien hebben de Europese rechtbanken herhaaldelijk hun job gedaan terwijl de Europese politiek angstig en afwezig toekeek – van de draconische Hongaarse wet tegen ngo’s, tot het uithollen van de onafhankelijke rechtspraak in Polen of het garanderen van de rechten van getrouwde holebi-koppels.

Ook bij ons trekken geëngageerde burgers daardoor steeds vaker naar de rechtbank om zaken in gang te zetten, niet als een correctie op de politiek, maar als een alternatief. Het Nederlandse Urgenda zette de toon voor een reeks klimaatzaken, ook in België, in een poging democratische politici voor hun verantwoordelijkheid te plaatsen. Met andere woorden: om ze te laten doen waarvoor ze verkozen zijn! Hetzelfde op vlak van migratie: vorige maand trokken Oxfam en We Move Europe de Europese Commissie voor de rechtbank omdat die weigert Griekenland te sanctioneren voor inbreuken op de Europese asielwetgeving. De Commissie, die zich ooit op de borst klopte als ‘hoeder van de Verdragen’, moet nu zelf via de rechtbank tot actie gedwongen worden.

Radicaal rechts spreekt graag van ‘le gouvernement des juges’, activistische rechters die buiten hun rol treden, maar hier gaat het net om het omgekeerde: de politiek die terugschrikt voor haar meest essentiële opdracht, en rechtbanken die overladen worden als de enige publieke instelling die nog iets in beweging krijgt. Maar politieke verantwoordelijkheid kan je niet uitbesteden aan rechters, die hebben noch de taak noch de legitimiteit om politieke hete hangijzers te beslechten.

Ook in de EU schiet de democratie tekort. Het Europees Parlement is zeer actief, maar vooral de Europese Raad is de voorbije jaren een eindstation geworden, waar noodzakelijke veranderingen en evidente maatregelen stof liggen vergaren. Regeringsleiders rekenen op rechtbanken om privacy, migranten- of minderhedenrechten te garanderen, terwijl ze die zelf ondermijnen. Ze rekenen op de Europese Centrale Bank en de markten om onze economie overeind te krijgen, terwijl bij henzelf alle hervormingsdrang verdwenen is. Ze laten de strijd tegen corruptie volledig over aan onderzoeksjournalisten en rekenen op ngo’s, bedrijven en burgers om het klimaat te redden, in plaats van te doen waar politiek over zou moeten gaan: debateren en delibereren, overleggen en beslissen in het algemeen belang. De Europese politiek stokt op de onwil van staats- en regeringsleiders zelf.

Het enige antwoord op de democratische erosie is herstel van het primaat van de politiek – regeringsleiders die hun verantwoordelijkheid gaan nemen als de Europese politici die ze zijn.