Nutteloze kennis leidt naar nieuwe horizonten

In oktober 1939, toen Hitler, Mussolini en Stalin de wereld in een oorlog meesleepten, schreef een Amerikaanse onderwijshervormer, Abraham Flexner, een essay met de schitterende titel: ‘Het nut van nutteloze kennis’. Hij pleitte voor ‘het cultiveren van nieuwsgierigheid om de nieuwsgierigheid’. “Ik vraag me soms af,” schreef hij, “of men een vol leven zou kunnen leiden als de wereld ontdaan was van sommige nutteloze dingen die haar een spirituele zin geven. Met andere woorden, of ons idee van nut niet te eng is geworden voor de zwervende en grillige mogelijkheden van de menselijke geest.”

Ik dacht aan Flexners essay terwijl ik volgde hoe de ruimtesonde New Horizons langs het miniplaneetje 2014 MU69 scheerde, beter bekend als Ultima Thule. Kort voordien was de Osiris-Rex, een andere ruimtesonde van NASA, in een baan rond de asteroïde Bennu gekomen, amper een maand nadat de Insight-lander op Mars was neergestreken en nog geen zes maanden nadat de ruimtesonde Parker Solar aan zijn reis naar de zon was begonnen.

Die wonderlijke en indrukwekkende wetenschappelijke en technologische avonturen behoren tot de knapste realisaties van de American Dream. Meestal associëren we die droom met welvaart of met politieke idealen als vrijheid en gelijkheid.

Maar welvaart, vrijheid, gelijkheid met welk doel? De diepe kritiek op de vrije samenleving is dat zij principieel weigert een antwoord te geven op die vraag: elk van ons streeft een concept van geluk na dat volstrekt subjectief is, meestal materialistisch en bijna onvermijdelijk onbereikbaar. Godsdiensten en autoritaire systemen werken anders: ze schrijven doelen voor, geven antwoorden, ontmoedigen of verbieden kritisch denken en laten geen ruimte voor de individuele keuze en het ethische oordeel. Zij zijn de dictaturen van de zin.

Flexner pleitte voor de vrijheid die de zwervende geest nodig heeft om elk pad te volgen dat hij kiest. Het is de vrijheid om ‘nutteloze kennis’ te vergaren – kennis die achteraf toch nuttig kan blijken. Per slot van rekening heeft Newtons derde wet van de mechanica 250 jaar later tot het tijdperk van de raket geleid, net zoals de ontdekking van de dubbele helix ons na enkele decennia Crispr heeft opgeleverd.

Die vrijheid is ook wat naties groot kan maken. De ‘gereorganiseerde’ universiteiten van het fascistische Italië en Duitsland hadden geen plaats voor Leo Szilard, Enrico Fermi of Albert Einstein. In de Tweede Wereldoorlog werden zij de ultieme wapens van de Geallieerden.

Zo komen we terug bij New Horizons, Osiris-Rex, InSight en al die andere peperdure technologie die op kosten van de belastingbetaler door de ruimte vliegt en onze nu al gigantische verzameling nutteloze kennis met meer en meer gegevens voedt. Wat doen ze om de armoede op te lossen? Niets. Om het milieu te redden? Noppes. Om de crisis van de verslaving aan opioïde-pijnstillers op te lossen? Nog minder.

Maar door ruimtesondes naar de grenzen van het zonnestelsel te sturen, door de wetenschappers die ze ontwerpen te financieren, door in de waarde van kennis om de kennis te geloven, door waarachtigheid, openheid, samenwerking en risicobereidheid te bevorderen, door het publiek mee te nemen in de beleving en door de resultaten met de rest van de wereld te delen, laat onze samenleving ons het hoogste nut van nutteloze kennis ontdekken. Dat hoogste nut is niet de mogelijkheid dat ze ooit een toepassing zal vinden die levens redt – ook al is dat lang niet uitgesloten – maar wel het feit dat ze hier en nu onze ziel redt, door ons eraan te herinneren dat de mens geen slaaf van het utilitaire is.

Vandaag hebben we redenen te over om ons zorgen te maken over de Amerikaanse geestesgesteldheid en de toestand van onze universiteiten. Maar laten we 2019 met een optimistische noot beginnen. Zelfs midden in de shutdown werd de missie van New Horizons als een ‘essentiële’ overheidsactiviteit beschouwd. “Essentieelste”, zou Flexner zeggen, als hij nog zou leven.

© The New York Times