Met elke crisis heeft Europa meer schrik gekregen van democratie

Vincent Stuer is schrijver en werkt in het Europees Parlement. Hij schrijft in eigen naam. Stuer is de auteur van Hoogmoed – Van Verdinaso tot verzet.

Met Le Coup d’État permanent daagde François Mitterrand in 1964 de zittende president Charles de Gaulle uit, zoals niemand het eerder had aangedurfd. Op papier bleef Frankrijk een republiek, stelde de linkse stokebrand, maar in de praktijk was de grondwet onder alleenheerschappij van de Generaal zodanig uitgehold dat de democratie en de rechtsstaat dreigden te bezwijken.

Iets gelijkaardigs ziet de Nederlandse Europarlementariër Sophie in ’t Veld (D66) nu in Europa gebeuren. Haar nieuwe pamflet The Scent of Wild Animals schetst een pijnlijk beeld van een Europese Unie die stilzwijgend overgenomen is, niet door een gedecoreerde generaal maar door een Mexicaans leger van staatshoofden, regeringsleiders en voorzitters van allerlei al dan niet roterende Europese instellingen, niet met de bedoeling de EU te besturen maar om die stuurloos te houden. Vanuit de hoofdsteden bekeken moet Europa beperkt blijven tot een geld- en gereedschapskist waar nationale leiders uit halen wat ze nodig hebben, tot verlies van het geheel. En dat hebben ze gekregen: vandaag is Europa intergouvernementeel, technocratisch, vrijblijvend, braaf. Precies zoals ook Charles de Gaulle het destijds had gewild.

Dode letter

Op zich lijkt die analyse niet zo nieuw vanuit pro-Europese hoek, maar de wanhoop waarmee ze gebracht wordt blijft me frapperen.

De aanname was altijd dat de Europese integratie crisis per crisis vooruitgang zou boeken. Naargelang de buitenwereld via geopolitieke dreigingen, economische schokken, migratie-, klimaat- of gezondheidscrisissen onze nietigheid als Europese staten zou aantonen, zouden onze politieke instellingen aangepast worden. Europa zou steeds meer ruimte gaan innemen, niet met een big bang maar met tientallen kleinere oerknallen, en de politieke mentaliteit zou volgen.

Niet dus. Op papier werd Europa de jongste jaren steeds belangrijker. Na elke crisis werd de noodgedwongen samenwerking in nieuwe regels, bevoegdheden en instellingen gegoten. Maar politiek namen de hoofdsteden van de weeromstuit steeds strakker de touwtjes in handen, zodat het vaak dode letter bleef. Het resultaat: er wordt steeds meer naar Europa gekeken, maar daar zit alles muurvast.

De aanjager van de permanente staatsgreep is bij Sophie in ’t Veld de Europese Raad.

In de filosofie van haar landgenoot Luuk van Middelaar zou die vergadering van staatshoofden en regeringsleiders zich mettertijd ontwikkelen tot de echte ‘Europese regering’, een ploeg met de macht en verantwoordelijkheid om een visie te ontwikkelen op het Europese belang in brede zin, die ook de democratische legitimiteit heeft om die visie door te voeren. In de praktijk ziet In ’t Veld het tegenovergestelde: geen dynamische Europese politieke ruimte maar een doelbewust gecreëerd machtsvacuüm. Om de lieve vrede worden onder regeringsleiders geen beslissingen genomen over cruciale thema’s als migratie of het uithollen van de rechtsstaat in Polen en Hongarije. En de macht die ze wel hebben, wordt gebruikt om ook de Commissie en het Parlement in de pas te doen lopen.

Spierballengerol

‘Macht is een spier’, zei die andere Franse president Nicolas Sarkozy ooit (toch in de filmversie La Conquête), als je die niet gebruikt, raak je ze kwijt.

Het Europees Parlement heeft veel van zijn papieren macht laten verpieteren. Het trok jaren geleden al aan de alarmbel rond het democratische drama in Warschau en Budapest, de zogenaamde Artikel 7-procedure, maar die wordt sindsdien vrolijk genegeerd door de Europese Raad. Het eiste dit jaar actie van de Commissie vooraleer de middelen uit het nieuwe, enorme coronaherstelfonds uitbetaald worden aan beide landen, en ook die kijkt ongeïnteresseerd de andere kant uit. Nu dreigt het Parlement ermee de Commissie voor het Europees Hof te brengen, als laatste instelling die tegenwicht kan bieden. Maar Europese ambtenaren naar de rechtbank sturen is als kinderen bedreigen met de Efteling, en Von der Leyen reageerde dan ook onderkoeld – Go ahead punk, make my day. In een levendige democratie zou een parlement dreigen de regering naar huis te sturen. Spierballengerol is het enige dat politici begrijpen.

Met elke crisis heeft Europa meer schrik gekregen van democratie. Debatten zijn immers verwarrend, verscheurend en onvoorspelbaar. Toch is het bloed, zweet en tranen van de politieke krachtenmeting essentieel om tot een breed gedragen resultaat te komen. Europa gaat dood aan consensusdenken en heeft nood aan wat D66-stichter Hans van Mierlo omschreef als de ‘wildebeestenlucht’ die in een echt parlement hangt.