Mensen die per se zichzelf willen zijn: oersaai

Mark Elchardus is emeritus professor sociologie aan de Vrije Universiteit Brussel (VUB). Zijn bijdrage verschijnt tweewekelijks.

Het zal wel haast veertig jaar geleden zijn, tijdens een debat over waardevorming in het onderwijs, dat ik me voor de eerste keer uitsprak tegen het verbieden van de hoofddoek op school. Ik vind dat men de hoofddoek enkel kan verbieden waar hij aanwijsbaar tot grote nadelen leidt, zoals een betekenisvol verlies van klanten of een verstoring van de goede werking van openbare diensten en instellingen. In het onderwijs zijn die nadelen er niet.

Steeds weer moet ik dat standpunt verdedigen. Velen zien in het dragen van de hoofddoek een vorm van onderwerping van de vrouw, van bekeringsdrang en provocatie en van ongewenste beïnvloeding. Ik heb slechts drie argumenten om daartegen in te brengen. Eentje daarvan beschouw ik als doorslaggevend.

Niet onbelangrijk is dat het dragen van de hoofddoek niet tot één motief te herleiden valt. Belangrijk is wel de religieuze motivatie. Het gevoel van persoonlijke identiteit wordt bij moslima’s sterk bepaald door hun religieuze identiteit. Het dragen van de hoofddoek is een manier om de band tussen persoonlijke en religieuze identiteit uit te drukken en te beleven.

Op zich beschouw ik de aanwezigheid van een bevolkingsgroep waarvan de persoonlijke identiteit nog zo sterk door religieus geloof wordt getekend als een achteruitgang. Daarom ben ik steeds voorstander geweest van strakke controle op migratie, harde strijd tegen illegale migratie, strikte regels voor gezinshereniging en een veeleisende aanpak van integratie. Maar aangezien dit land de facto een opengrenzenbeleid voert, vind ik dat we consequent moeten zijn en respect opbrengen voor de godsdienstbeleving die we gretig importeren.

Het tweede, wat speculatief argument, is dat ik vermoed dat het verbieden van de hoofddoek deze alleen maar belangrijker maakt als een symbool van eigenheid en identiteit. Waarom toch die verbeten strijd tegen de hoofddoek? Er zijn tal van gedragspatronen waarvoor verbieden en hard aanpakken wel degelijk is aangewezen. De wijze waarop de overwinning van de Marokkaanse voetbalploeg werd ‘gevierd’ maakte dat nog maar eens duidelijk.

Mijn belangrijkste argument is van een andere aard. Een leraar is voor mij een leraar, niet een man of een vrouw of een non-binair persoon, niet een mens van kleur of een blanke, niet een moslim, een vrijzinnige of een katholiek, niet een homoseksueel of een heteroseksueel, maar iemand die zijn rol als leraar vervult. Dus niet iemand die voor de klas staat om zichzelf te zijn. Wel iemand die er hardnekkig naar streeft om, los van zijn of haar particuliere eigenschappen en persoonlijke overtuigingen, aan de leerlingen door te geven wat zijn of haar samenleving aan de jongeren wil doorgeven. Bij ons staat dat gespecificeerd in de eindtermen.

Wat we van leraars mogen verwachten is dat zij boven hun particularismen uitstijgen en hun taak vervullen, hun rol spelen. Als zij dat doen, zijn zij ook meteen een uitstekend rolmodel. Ik wil geen man die als man voor de klas staat, geen vrouw die als vrouw voor de klas staat, geen blanke die als blanke voor de klas staat, geen zwarte die als zwarte voor de klas staat, geen katholiek die als katholiek voor de klas staat. Ik wil een leraar die als leraar voor de klas staat. Als dat lukt doen huidskleur, seksuele geaardheid, ideologische overtuiging er niet toe, en een hoofddoek evenmin.

Exclusieve inzichten

Het kwam over ons als een plaag van Egypte. Mensen willen nu altijd en overal zichzelf zijn. Zij vinden dat belangrijker en, sta me bij, ‘authentieker’ dan goed de hun toebedeelde rollen vervullen. Dat gaat zover dat zij denken dat sommige inzichten en capaciteiten exclusief zijn voor mensen met bepaalde kenmerken, dat enkel mensen van kleur, enkel vrouwen, of enkel blanke mannen, of enkel homoseksuelen toegang hebben tot bepaalde inzichten en capaciteiten. Lesgeven is dan geen kwestie van kennis, competentie en ervaring, maar van dat soort kenmerken. In dat geval is het zinvol een lesgever met een hoofddoek te weren omdat men kan vrezen dat die hoofddoek bepaalt wat en hoe er wordt onderwezen.

Vandaar mijn twijfel: is mijn standpunt vandaag nog houdbaar? Maar ja, als we toegeven aan de ideologie van het zichzelf-zijn, dan kunnen ouders morgen ook mensen van kleur, lesbische vrouwen, transgender personen of blanke heteromannen uit het onderwijs weren omdat zij niet willen dat kennisoverdracht door die specifieke eigenschappen wordt bepaald.

Om nog onderwijs te kunnen geven, om nog te kunnen samenleven, moeten we weer minder onszelf willen zijn. Er zijn plekken en momenten om zichzelf te zijn, maar in ons publiek optreden leren we maar beter weer onszelf te overstijgen. Er is geen grotere persoonlijke verwezenlijking dan het vervullen van de ons toebedeelde rollen op een betrokken, creatieve manier. Wees eerlijk, je bewondert mensen niet omdat ze zichzelf zijn, maar omdat zij een goede arts, voetballer of loodgieter zijn.

Dat is overigens wat wordt bedoeld met ‘neutraliteit’, de capaciteit om boven zichzelf uit te stijgen om voor iedereen goed te zijn in een rol, goed te doen wat van je verwacht wordt. Als we daar niet meer in geloven, ons daarentegen beschouwen als de gevangene van onze huidskleur, herkomst, geslacht, seksuele geaardheid, geloof of politieke overtuiging, ziet het er slecht uit voor het onderwijs, voor de samenleving en bovenal voor die povere levens die opgaan aan de futiele en doorgaans lachwekkende pogingen om zichzelf te zijn.