Macht heeft nood aan een toespraak, blijkt telkens opnieuw in crisistijd

Vincent Stuer is schrijver en theatermaker. Hij werkte als woordvoerder van Karel De Gucht en van D66 in het Europees Parlement. Hij schrijft tweewekelijks voor deze krant, afwisselend met Mark Elchardus.

Macht heeft me altijd gefascineerd. Ik was een broekje in de Europese commissie toen de eurocrisis woedde en zag hen met verwondering aan, de directeurs en commissarissen die met een verkeerd woord de beurs deden beven. Als ik dezelfde werkdag een fout beging, kon ik hoogstens mezelf belachelijk maken, of in het ergste geval mijn baas.

Macht is zo fascinerend omdat het zeldzaam geworden is. Ons hele democratische systeem is gebaseerd op het delen van zeggenschap over mensen en instellingen, en dus ook op het aanlengen van de eindverantwoordelijkheid. Sinds we nauwelijks nog oorlog voeren, behoren ook de beslissingen over leven of dood niet meer tot de opdracht van de hoogste politiek. Ligt daar de reden waarom we zo slordig omgaan met het uitdelen van politieke mandaten, dat het er toch niet toe lijkt te doen?

Tot vorige maand dus. Met de coronacrisis heeft de politiek een loodzware verantwoordelijkheid teruggekregen. Het verschil in politiek leiderschap zal uitbetaald worden in persoonlijke drama’s.

Speech is evenement

Retoriek is nauw verbonden met macht. Een speech is nooit zomaar een tekst en een spreker, maar een gebeurtenis waarin spreker, onderwerp en toehoorders samenkomen. Alleen als het er écht toe doet, kan je grote woorden verwachten. Alleen als jij als machtsmens ertoe doet, mag je naar de grote woorden grijpen.

Niet toevallig dat er applaus was voor de toespraken van Mark Rutte en Angela Merkel, twee leiders die perfect de toon vonden die bij het moment past, en bij hun positie. Rutte is een toonbeeld van Hollandsheid: nuchter en didactisch (‘Dat moet ik uitleggen’), oprecht in zijn onzekerheid maar met de sympathie en empathie waar een bang publiek om vraagt. Bij Merkel mag de vlag en de Bondsdag mee op de achtergrond. Ze spreekt zonder franjes, maar vanuit principes over democratie en burgerzin (‘Wir sind eine Demokratie. Wir leben nicht von Zwang, sondern von geteiltem Wissen und Mitwirkung.’ / ‘We zijn een democratie. We leven niet van dwang, maar van gedeelde kennis en participatie.’), en straalt zo de ernst uit die bij haar taak horen.

Kan je het onze politici kwalijk nemen dat wij het zonder verzachtende en verenigende woorden moeten stellen? Het is niet Sophie Wilmès’ fout dat ze de ethos ontbreekt om de natie toe te spreken. Ze betekent nog niks voor ons, terwijl Rutte en Merkel tien, vijftien jaar aan het roer staan. Bijna niemand heeft voor haar gestemd of kunnen stemmen. Ze heeft macht verworven, maar gezag vraagt om méér.

Toch is er een onderliggende reden, die niets met de grondwettelijke weeffouten, taalkundige of partijpolitieke onenigheid te maken heeft, maar met politieke cultuur: onze politici hebben een vertekend beeld van hun machtsrol.

Gravitas en graafwerken

Walter Bagehot, de Britse negentiende-eeuwse journalist, schreef dat een land twee vormen van macht nodig heeft: de ‘waardige’ instellingen (destijds vooral het koningshuis) moeten de boel samenhouden, zodat de ‘efficiënte’ instellingen het echte politieke werk kunnen opknappen, dat vaak vuil en verdelend is. De eerste regeren via poëzie, de laatste zijn heel erg prozaïsch.

In een moderne democratie is dat evenwicht moeilijk. Waardigheid wordt minder aanvaard, de efficiëntie is minder geconcentreerd, en verkozen politici moeten schipperen tussen beide hoedanigheden.

Daarin schiet de Wetstraat tekort. Al te makkelijk gaan we ervan uit dat we daadkracht uitstralen – wij wel! – en de verhevenheid van ons mandaat op onszelf afstraalt als het moment daarom vraagt. Maar gravitas komt niet vanuit je functie of de pen van je speechwriter en spreekrecht moet je verdienen. Naargelang ze hogerop raken in de hiërarchie, moeten politici de ene rol overstijgen en in de andere groeien.

Aardappelsoep van Merkel

Zowel Merkel als Rutte staan erom bekend eenvoudige mensen gebleven te zijn – Merkel schijnt een degelijke aardappelsoep te maken en Rutte geeft elke donderdagochtend les in een Haagse middelbare school – maar ze houden hun privéleven goed bewaakt. Hun publieke persoonlijkheid is even zorgvuldig opgebouwd, waarbij wat ze niét doen even belangrijk is als wat ze wel doen. Merkel spreekt pas als ze klaar is met denken, en Rutte is het schoolvoorbeeld van een politicus die op de vlakte blijft zolang hij er niets bij te winnen heeft kant te kiezen. Ze stellen zich bewust boven het gekrakeel, vaak iets te strategisch om hun ‘efficiënte’ rol ten volle te spelen, maar slim op momenten dat hun functie vraagt om een zekere waardigheid.

Gravitas is nu eenmaal moeilijk vast te houden als je net een Twitter-rel overwonnen hebt, een foto van je modderige koersfiets op Instagram gezet hebt en via Facebook je burgers laat weten dat ‘de werken aan de Berendonkstraat keigoed vooruit gaan!!!’.

Een rol is geen leugen. Soms vraagt macht om wat afstand, verhevenheid. Zoals nu.