Laten we praten over ‘We Need to Talk’

Het burgerinitiatief We Need to Talk (her)opent de discussie over participatieve democratie. De reacties daarop zijn voorspelbaar. De (terechte) vraag ‘wie representeer je?’ moet de legitimiteit ervan ondergraven. Ondanks imperfecties plooien critici vaak terug op de representatieve democratie. Hoera, de democratie is niet perfect, om de boektitel van Joël De Ceulaer te gebruiken. Omdat de discussie al vlug moralistisch is, ‘wat is goed versus wat is slecht’, overstijgt ze vaak de polarisatie niet.

Nochtans zijn er voldoende indicaties en alarmerende cijfers die ons vertellen het daarbij niet te laten. Afhankelijk van het specifieke niveau en woonplaats gingen 1,2 miljoen kiezers in 2019 niet stemmen. Bovendien is de representatieve democratie ingebed in ‘particratie’, wat in de praktijk tot een vernauwing van representatie leidt. Wat haalt het uit te stemmen op bepaalde parlementsleden als die volgzaam op de stemknop moeten drukken? En wat betekent ‘het georganiseerde meningsverschil’ als de alledaagse praktijk gericht is op verkiezingen winnen in plaats van de samenleving vormgeven op basis van conflicterende ideologieën?

De particratische invulling van representatie leidt tot een verregaande vorm van autoritaire politiek zonder veel tegenspraak, die zich in de tijd tussen verkiezingen ontvouwt. Deze particratie is daarenboven onderhevig aan ‘de ijzeren wet van de oligarchie’ waarbij het partijbelang gaat domineren: partijen zijn geen middel meer maar een doel op zich. Een doel-middelverdraaiing die het geloof in representatieve democratie vandaag aantast.

Participatieve democratie werkt flankerend en corrigerend. Participatie verrijkt de democratie: van een actief middenveld tijdens de ontzuiling tot nieuwe sociale bewegingen erna, en recentere burgerbewegingen met en zonder migratieroots die de politiek onder druk zetten. Ze houden politici bij de les. En wat vaak vergeten wordt, participatie werd de laatste decennia wettelijk afgedwongen; een recht dus. Denk aan het Verdrag van Aarhus over participatie van burgers in milieukwesties. Of het Internationaal Verdrag voor de Rechten van het Kind (IVRK) waar participatie een van de drie P’s vormt naast provisie en protectie.

Participatie nemen

Participatie doet ertoe. Omdat het ruimte maakt voor het georganiseerde meningsverschil: de essentie van democratie. Burgers en middenveldorganisaties geven participatie vorm via een waaier van strategieën. Ze zoeken contestatie op, en schuiven met de kracht van het getal via manifestaties en ludieke acties andere eisen naar voren. Dat heet met een academisch woord ‘agonistische democratie’.

Of ze bouwen van onderuit in het hier en nu aan een andere samenleving. ‘Prefiguratieve politiek’ heet dat: die alternatieve praktijken zijn een voorafspiegeling van hoe het in de toekomst anders kan en moet. Vandaag zijn wijkgezondheidscentra en het derdebetalerssysteem ‘normaal’ geworden, maar ze zijn een historisch voorbeeld van hoe je van onderuit de gangbare geneeskundige aanpak kan contesteren met alternatieve praktijken. Of denk aan modellen zoals Community Landtrust (CLT), een woonmodel waarbij grond niet wordt verkocht, maar altijd deel blijft van het collectief. Er is de hele commons-beweging waarbij de burgersamenleving via zelfbeheer een andere aanpak op het vlak van buurtbeheer en publiek groen nastreeft, naast de energievoorziening met coöperatieven of landbouw met C.S.A.-boerderijen (Community Supported Agriculture).

Wat beide participatiestrategieën verbindt is hun collectieve organisatie, waarbij burgerorganisaties en middenveldorganisaties letterlijk ‘participatie nemen’. Maar ook hun karakteristieke contestatie. Niet ‘consensus’ maar ‘dissensus’ staat centraal.

Deliberatieve democratie

De kloof met zogenaamde praktijken van ‘deliberatieve democratie’, zoals We Need to Talk maar ook de voorganger G1000, kan niet groter zijn.

Er is geen zinnig argument tegen het samenbrengen van burgers, rekenend op the wisdom of the crowd om interactief te reflecteren over welke toekomst ze zouden willen. Dat 60 burgers geloot worden uit 16.200 uitnodigingsbrieven, moet een antwoord zijn op de kwestie van ‘representatie’. Dat mag 250.000 euro kosten, naar eigen zeggen afkomstig uit privébijdragen. Een debat over de partijfinanciering is legitiem. Meer zelfs, daar werkt de ijzeren wet van de oligarchie op ongeziene manier. Alles inbegrepen krijgen de partijen zowat 160 miljoen euro per jaar, zo blijkt uit recent onderzoek.

En toch wringt het bij We Need to Talk, een samenwerking van denktanks als Itinera en G1000. Laten we de kwestie op scherp stellen: ze worden een potentieel deel van het probleem. Het voluntarisme over deliberatieve democratie is problematisch. Gelooft nu iemand dat politieke macht zo werkt dat ze die macht uit idealisme afstaat? Want dat script schrijft zich hier. Partijen die hun eigen beloftes bewust niet waarmaken, staan hier – toch in ‘geloofstermen’ – vrijwillig hun macht af aan een geloot burgerpanel van 60 mensen? Als de geschiedenis ons iets leert, dan dat participatie wordt genomen, en niet netjes wordt gegeven in een geregisseerd spel vanuit the powers that be.

Ratio of macht?

De deliberatieve aanpak is ook gebaseerd op foute aannames. Alsof dit euvel van partijfinanciering gaat over ‘een gebrek aan rationeel inzicht’ of ‘een tekort aan verbeeldingskracht’? Nemen we dan aan dat politici een soort aha-erlebnis gaan ervaren na adviezen van het gelote burgerpanel?

Verandering bewerkstelligen is een kwestie van machtsopbouw. Met macht die positief kan werken, bijvoorbeeld wanneer jonge klimaatactivisten de straat claimen, of negatief wanneer macht aangewend wordt wanneer eigenbelang domineert. Maar macht verdwijnt niet en wordt niet zomaar afgestaan. Denken dat die macht en dito belangen, die keihard en bruut spelen bij partijfinanciering, gaan verdwijnen, is volstrekt naïef. Men wil de kloof tussen burger en politiek dichten, maar de realiteit kan als boemerang terugkeren. Met een kloof die breder gaapt dan voorheen.

Willen ‘we’ verandering in partijfinanciering? Bouw een brede burgerbeweging op die traag maar gestaag op het ritme van electorale koorts dit soort exuberante financiële praktijken in de politiek contesteert. En ontwikkel voorstellen vanuit die beweging en tijdens ‘het beweging maken’. Maar als de vos de passie preekt over participatie en politieke vernieuwing, via burgerparticipatie die wordt gegeven, boer pas op je ganzen.