Kent Europa vrede in 2023 of wordt het een wreed 2023?

Alicja Gescinska is schrijfster en filosofe verbonden aan de Universiteit van Buckingham. Ze is vicevoorzitter van PEN Vlaanderen en VUB Fellow. Haar column verschijnt tweewekelijks.

Kerst is het feest van vrede en licht. Maar licht en vrede zijn dit jaar op het Europese continent overschaduwd door duisternis en oorlog. Ik denk daarbij uiteraard aan Oekraïne, waar de oorlog niet enkel aan het front, maar in alle huiskamers woedt. Miljoenen onschuldige mensen die het in de barre vrieskou moeten stellen met weinig tot geen elektriciteit en verwarming. Als de aanhoudende bombardementen op de infrastructuur in Oekraïne geen misdaad tegen de menselijkheid zijn, wat dan wel? Maar ook elders in Europa dreigt het spook van oorlog uit het verleden weer op te duiken. Moeten we ons met de spanningen tussen Servië en Kosovo opmaken voor een nieuw militair conflict in 2023?

Het Servische leger is in opperste staat van paraatheid gebracht. De voorbije weken lopen de spanningen met Kosovo hoog op. Er was eerder deze maand nog het kentekendispuut. Kosovo wilde dat de Servische Kosovaren de Servische kentekenplaat op hun wagens zouden vervangen door een Kosovaarse. Voor Serviërs was dat onaanvaardbaar, omdat daaruit een impliciete erkenning zou blijken van Kosovo als legitieme, onafhankelijke staat. Dat er internationale bemiddeling nodig was en dat iets schijnbaars triviaals voor zo’n spanning zorgt, toont hoe licht ontvlambaar de situatie is.

Het gaat hierbij niet enkel om een conflict tussen twee landen, of een conflict tussen meerderheid en minderheid in een land. Het gaat om een Europees probleem. Het gaat over de internationale erkenning van Kosovo, over het uittekenen van Europese binnengrenzen, én ook weer over Rusland. Rusland en Servië zijn traditionele bondgenoten. De spanningen tussen Kosovo en Servië passen in Ruslands strategie om Europa – en de democratieën in Europa – te destabiliseren.

Nieuwe wereldorde

Zoals inmiddels geweten is door iedereen die het weten wil: Rusland droomt van een nieuwe wereldorde. Daarin delven het Westen en de democratische, westerse waarden het onderspit, en bepalen autocratische regimes de krijtlijnen van de internationale politiek. De inmenging van Rusland in Europese verkiezingen – via steun aan extreme partijen – kadert in deze destabiliseringspolitiek. De oorlog in Oekraïne kadert in dat grotere plaatje. En ook de Russische steun aan Servië is er onderdeel van. De beruchte Wagner-groep zou volgens de Kosovaarse premier Albin Kurti inmiddels zelfs voet aan Kosovaarse grond hebben gezet.

Europa lijkt misschien meer wreedheid dan vrede te kunnen verwachten het komende jaar. Eind 18de eeuw vroeg Immanuel Kant zich af hoe vrede duurzaam kan zijn. Waarop moeten de internationale relaties en wereldorde gebaseerd zijn, opdat we ons als mensheid bewegen Zum ewigen Frieden, richting eeuwige vrede? Kants ideeën daaromtrent lagen aan de basis van de zogenaamde ‘theorie van de democratische vrede’. De basisgedachte is deze: wanneer een volk niet onder de knoet leeft van een despoot of autocraat, zal het niet snel ten oorlog trekken, omdat het weet dat het daarvoor zelf een te hoge prijs zal moeten betalen. Democratie is het krachtigste wapen tegen oorlog. Een despoot of autocraat daarentegen kan zijn troepen makkelijk mobiliseren en zijn land lichtzinnig in een oorlog storten.

Dat er een positieve correlatie is tussen democratie en vrede, wordt algemeen aanvaard door theoretici. Maar er is onenigheid over oorzaak en gevolg: zorgt de democratie voor pacificatie, of zorgt langdurige vrede voor democratisering? Deze laatste visie staat centraal in de zogenaamde ‘territoriale vredestheorie’. De stabiliteit van landsgrenzen bepaalt de democratische gezindheid van een land; niet omgekeerd. Vrede en stabiele grenzen stimuleren democratische tendensen, terwijl territoriale disputen antidemocratische en pro-oorlogsgevoelens aanwakkeren.

Het is een beetje de ‘kip-of-eikwestie’ van de internationale politieke theorie. Alleszins zitten we in Kosovo en Servië met beide componenten en dit is een dubbele reden tot bezorgdheid. Er is enerzijds het dispuut over de bepaling en erkenning van grenzen. Anderzijds zijn er de antidemocratische krachten die de spanningen doelbewust aanwakkeren. Beide aspecten ondermijnen de vrede in Europa. Maar hoe het ook moge wezen, kip of ei, democratiserende vrede of pacificerende democratie; de pijnlijke les van 2022 is dat vrede altijd tijdelijk en nooit eeuwig is. Daarom moet van tijdelijke vrede steeds opnieuw, eeuwig, werk gemaakt worden.