Jonathan Holslag: ‘Welke prijs zijn we bereid voor de vrijheid te betalen?’

Jonathan Holslag doceert aan de Vrije Universiteit Brussel. Hij is de auteur van Van muur tot muur: de wereldpolitiek sinds 1989. Elke maand schrijft hij een essay voor De Morgen.

Na de herverkiezing van Emmanuel Macron klonk het dat de verlichting opnieuw zegeviert in Europa. Maar is dat zo? Ondanks de slachtingen in Oekraïne, ondanks de willekeurige beschietingen, ondanks het vermoedelijke gebruik van chemische wapens en ondanks het transport van Oekraïense vluchtelingen naar Siberië, vinden vele Europese landen een embargo op de invoer van Russisch gas en olie niet nodig. Het zal immers de economie en de concurrentiepositie van hun bedrijven schaden. En hoewel we weten dat China aan de kant van Rusland staat, vonden we het tijdens de recente top ook niet noodzakelijk om economische druk op dat land uit te oefenen. “Onze handel met dat land is immers nog vijf keer groter”, klonk het bij een hoge Europese ambtenaar.

Het wordt pijnlijk duidelijk hoeveel de verdediging van de vrijheid en de verlichting ons waard is. Van politici en bedrijfsleiders die jarenlang beweerden dat handel belangrijk was om de democratie en vrede te verspreiden, mogen we het niet over handel hebben nu de vrijheid en vrede bedreigd worden. Onze premier stelde onlangs dat iedereen die zich tegen autoritaire leiders als Vladimir Poetin aanschurkt “bloed aan zijn handen heeft”. Hij doet dat met een verwijzing naar Marine Le Pen, die een lening bij het Kremlin heeft openstaan. Maar laten we eerlijk wezen: alle partijen, inclusief mijnheer De Croo’s, schurken aan tegen autoritaire regimes, omdat ze hun energie en spullen nodig hebben om de bevolking kalm te houden, het gebrek aan wezenlijke economische hervorming te maskeren en een kans te maken bij de volgende verkiezingen.

De ene laat zich rechtstreeks sponsoren door regimes; de andere laat zich er onrechtstreeks van afhangen. En dan maar toeteren over waarden. Dat opportunisme heerst in brede lagen van de bevolking. Veel mensen vinden het erg wat er in Oekraïne gebeurt en maken zich wel zorgen over de opkomst van China. Maar uiteindelijk piekert men toch meer over tastbare zaken: de prijs aan de pomp en de prijs van de pakjes ‘Made in China’ die we gretig bij onze onlinewinkels bestellen. Het is onvoorstelbaar hoe creatief we zijn in het zoeken van uitvluchten. Ook tijdens de coronapandemie was er een opstoot van vrijheidsstrijders. Zij stelden zich vragen bij het strakke beleid van de overheid. Goed, maar welke prijs zijn we bereid voor de vrijheid te betalen? Mijden we sociale media die vaak onzichtbaar doordringen tot in het diepste van onze private levenssfeer en daar middels slimme algoritmes dingen promoten: van merken tot desinformatie? De vrijheid verdedigen is verdraaid lastig.

Pleziertjes

We staan ver af van het verlichte egoïsme waarbij burgers keuzes maken vanuit hun rationele eigenbelang. De Verlichten veronderstelden immers dat dat eigenbelang ook rekening houdt met de toekomst. Of zoals John Locke het in An Essay Concerning Human Understanding verwoordde: “Onze verlangens moeten verder dan de huidige pleziertjes kijken.” Deze vrijheid is vadsig geworden. Onze samenleving voelt aan, neen, zij weet, dat we met dit gedrag de toekomst en de vrijheid van de komende generaties ondermijnen, maar heeft niet de fut om haar gedrag aan te passen. De vrijheid waarvan zij geniet heeft zich ontdaan van verantwoordelijkheidszin.

Het is eigen aan rijke samenlevingen dat zij hun voorspoed als een gegeven beschouwen en dat er zich een toplaag nestelt die meer bezig is met het bestendigen van de decadentie dan het bestrijden ervan. Maar als we dan toch nadenken over het veiligstellen van de vrijheid en de democratie voor de komende generatie, dan is het cruciaal dat die toplaag zichzelf goed in de spiegel kijkt en erkent hoe de vorige generatie de vrijheid en de verlichting inderdaad heeft “gekaapt”, zoals de politicologe Annelies de Dijn dat zo goed verwoordde, en dat de toplaag eigenlijk niet eens nog de term elite waard is, maar veelal functioneert als een kosmopolitische rijkeluiskolonie die renteniert op de langzame aftakeling van de wat ooit de vrije wereld heette.

TikTok

Dat brengt ons bij een tweede voorwaarde om het tij te keren. De vrijheid moet uit het enge carcan van het marktdenken worden gehaald, “de onevenwichtige invloed van de commercie”, zoals John Stuart Mill dat samenvatte (Collected Works 1.4). De voorbije decennia gingen zelfverklaarde liberalen ervan uit dat hun rol beperkt was tot het maken van een zogenoemde blauwe zone met een open markt. De overheid moest haar rol beperken tot het bieden van rechtszekerheid. Dat gebeurde bijvoorbeeld met de eengemaakte markt. Maar de vrijheid van de verlichting gaat om veel meer: het emanciperen van de geesten, bijvoorbeeld, door goed onderwijs aan te bieden, het bevorderen van verantwoordelijkheidsgevoel bij de burgers, betrokkenheid bij het politieke bestel. Het liberalisme werd een schaamlap voor kapitalisme en dat kapitalisme is zijn lot vooral gaan verbinden met dictaturen als China en Rusland.

In dat opzicht lijken we onze kinderen te onderschatten. Zij zijn vaak alerter dan veel volwassenen. De Oekraïne-crisis lijkt een stroom van reflectie op te wekken. Hier, thuis, hoorde ik na school, waar pas de eerste vluchtelingenkinderen arriveerden, hoorde ik verschillende vragen. Hoe komt het dat één man zo’n oorlog kan voeren? Moet er nu echt geen gas meer van Rusland komen? Waarom komen de Russen niet in opstand? In het verleden waren er al vragen over TikTok en China. Toegegeven, het beroep van uw schrijvende dienaar kan er wel voor wat hebben tussen gezeten, maar het blijft belangrijk om de wereld uit te leggen, duidelijk te maken wat een dictatuur is, bijvoorbeeld. Ook aan de universiteit merk ik dat bij studenten bijzonder veel vragen broeien en aanzetten tot oplossingen. We moeten dat kritisch denken beter capteren en mee met ze nadenken.

Markt

De derde voorwaarde is dan ook dat we de vrije markt werkelijk vrij maken. Adam Smith zelf benadrukte dat een vrije markt pas kan functioneren als men middels opvoeding en sterk onderwijs burgers de juiste keuzes leert maken. De vrije markt geeft je de mogelijkheid om te kiezen; deugdzaam onderwijs helpt je de juiste keuzes te maken. Hoe kan men spreken van een vrije markt zolang burgers amper geleerd wordt te filosoferen en te reflecteren, terwijl de nieuwe monopolisten hen materialistische modepoppen voorhouden als waren ze de nieuwe halfgoden of een samenleving waarin de status nog steeds afhangt van je automerk? De vrije markt, zo oordeelde Smith in The Theory of Moral Sentiments, moet deugdzaam zijn en uiteindelijk ook gericht zijn op het algemeen belang. “De wijze en deugdzame man is immer bereid private en publieke belangen in evenwicht te houden.”

Een vrije markt impliceert dat de keuzes duidelijk zijn. Neem opnieuw de kwestie van Oekraïne en de uitspraak van de premier dat wie zich tegen dictators aanschurkt bloed aan zijn handen heeft. Welnu: leiderschap zou dan inhouden dat we burgers vertellen waar het op staat. Als we gascentrales willen bouwen en onze huizen met gas verwarmen, dan zullen we deels moeten aanschurken tegen autoritaire landen: Qatar, Egypte, enzovoort. Je moet daar gewoon eerlijk in zijn en niet doen alsof we nu plots integerder handelen. Een bevolking moet leren de gevolgen te dragen van haar keuzes. Als we af willen van dictators, zullen we het op korte termijn lastig krijgen. Als we blijven heulen met dictators, zullen zij het ons op lange termijn lastig blijven maken. De verlichting hier veronderstelt dat we stoppen met de mensen in de economie een rad voor de ogen te draaien.

Mogols

Transparantie betekent dus dat het voor burgers duidelijk moet zijn hoe hun gedrag vandaag de welvaart in de toekomst beïnvloedt, dat zij beseffen, bijvoorbeeld, dat als een overheid de geldkraan openzet zonder te investeren in productiviteit, zij een economisch moeras aanlegt waarin we nadien kopje-onder kunnen gaan. De democratie zelf moet ook transparanter. We moeten af van de beroepspolitici die in de onbegrijpelijke regelneverij hun eigen onmisbaarheid rechtvaardigen. Politieke mandaten moeten beperkt zijn in de tijd: acht jaar, maximum. Er moeten minder wetten zijn, maar krachtige wetten. Het Planbureau en de Nationale Bank moeten sterke, onafhankelijke instituten zijn die voor de kiezer meer duidelijkheid scheppen door na elke regeerperiode het bilan op te maken en voor elke stembusslag de haalbaarheid van de partijprogramma’s te analyseren.

Sceptici zullen volhouden dat de dingen door de globalisering zo complex zijn geworden dat het niet anders kan dat de dingen complex zijn. Maar dat toont opnieuw dat we de globalisering en handel als een doel op zich zijn gaan beschouwen. Wij zijn overigens niet uitsluitend een homo economicus. En als we de vrijheid niet evenwaardig naast de twee andere kerngedachten van de verlichting plaatsen - gelijkheid en broederschap -, zullen burgers zich blijven afkeren van zowel de vrije markt als de verlichting. Dan zullen we evolueren van het exces van economisch liberalisme naar nieuwe excessen: hard nationalisme als krampachtige uiting van broederschap, of extreem socialisme als uiting van de hang naar gelijkheid. En dat brengt ons bij de laatste vereiste: het besef dat de vrijheid pas echt kan bloeien als de waarden broederschap en gelijkheid eveneens floreren.

Zonder veiligheid, deugdzaamheid en menselijke nabijheid wordt vrijheid veelal een soort jachtvergunning van de toplaag. Gewapend met geld, kennis en macht ziet zij de wereld als haar speeltuin. Ze trekt zich weinig aan van het wedervaren van het thuisfront, terwijl dat thuisfront de vrijheid steeds meer ervaart als een agorafobie en knipperend staart naar de grote open vlakte waarop multinationals, migrantenstromen en mogols als Jeff Bezos de wereld hertekenen. Vrijheid wordt pas waardevol als je je zelfverzekerd genoeg voelt om wat met de ruimte te doen, als je een innerlijk kompas hebt dat ervoor zorgt dat je niet afdwaalt door de sirenenzang van het materialisme en de maalstroom van het opportunisme. En dat is wellicht de belangrijkste opgave: vrijheid opnieuw koppelen aan deugdzaamheid.