Is Luceberts zwijgen goud? Dan zeker het spreken van Claus

De als progressief bekend staande kunstenaar Lucebert had ook een donkerdere kant, zo onthulde zijn biograaf Wim Hazeu deze week (DM 8 en 9/2). In 1942 en '43 schreef de 'Keizer van de Vijftigers' brieven waarin hij zich als aanhanger van Adolf Hitler bekent en fanatiek antisemitische uitspraken doet.

Volgens Hazeu doet de ontdekking in geen geval afbreuk aan Luceberts latere literaire werk: "Zijn strijdbare en krachtige schilderijen, en gedichten komen vóórt uit de oorlog. Lucebert neemt wraak op de oorlog. Wraak op zichzelf."

Dat klinkt goed, maar wat betekent het precies? Het is aannemelijk dat de maatschappijkritische dichter Lucebert ‘geïnspireerd’ werd door gevoelens van schuld over zijn ’foute’ oorlogsverleden. Toch heeft hij zich in zijn werk nooit aan enige kritische zelfreflectie over zijn oorlogsverleden gewaagd. (In de stapel interviews evenmin.) Dat hoeft geen afbreuk te doen aan de poëtische waarde van Lucebert, zoals Ilja Leonard Pfeijffer in deze krant terecht heeft betoogd (DM 8/2).

Niettemin kan het een aardig idee zijn om Luceberts omgang met zijn ‘foute’ verleden te vergelijken met de manier waarop literaire generatiegenoten hun vroegere nationaalsocialistische sympathieën in hun fictie hebben verwerkt. Met het werk van Hans Andreus bijvoorbeeld, die als SS-officier naar het Oostfront trok, of wellicht nog interessanter: met dat van Hugo Claus (1929-2008), die als hij wat ouder geweest was eveneens tegen de bolsjewistische horden ten strijde zou zijn getrokken, zo heeft hij zelf beweerd. Claus voegde daar in een interview aan toe dat hij nog steeds ‘anti-Joodse oprispingen’ had, zo diep was hij in zijn jonge jaren van het nationaalsocialistische denken doordrongen.

Het knappe van Claus is echter dat hij zijn schuldgevoel om deze jeugdzonden op den duur niet langer kon verdringen. Hij probeerde het net van zich af te schrijven. Zoals Kris Humbeeck en ik vorig jaar lieten zien in een bijdrage aan Wetenschappelijke Tijdingen, ging de auteur vanaf de roman De verwondering (1962) bewust en vanuit een kritisch-analytische instelling de confrontatie aan met zijn ‘foute’ verleden én dat van Vlaanderen. Voor Pfeijffer moeten we Lucebert bewonderen om de poëtische kracht waarmee hij zich van een jeugdzonde losgezongen heeft.

Bewondering

Misschien verdient Claus’ literaire auseinandersetzung met de totalitaire verleiding evenzeer bewondering. In tijden van sluipend racisme, radicalisering en zogeheten heilige oorlogen is het gewoon goed om in de literatuur over een ervaringsdeskundige te beschikken die kennis over deze fenomenen aanboort die zelfs de gespecialiseerde historicus of socioloog wellicht niet kan bieden. Wie meer wil weten over bijvoorbeeld de wonderlijke aantrekkingskracht van Sterke Leiders of over de vraag hoe we ons tegen het discours van heilige oorlogen kunnen weren: hij leze onder meer De verwondering (1962), Het verlangen (1978) en Het verdriet van België (1983). Hij zal aan die lectuur nog plezier beleven ook!

Moge er daarom in het huidige ‘Clausjaar’ -- tussen alle vieringen van de progressief-linkse literaire rebel door -- ook enige tijd en tentoonstellingsruimte worden vrijgemaakt om deze politieke aspecten van Claus’ literaire meesterschap te belichten.

We gaan zien, wij gaan zien.

Lees ook:

- het opiniestuk van Leonard Pfeijffer: "Is Lucebert nu van zijn voetstuk gevallen na een dwaling als jongeling?" (+)

- Waarom het fascisme zo veel schrijvers fascineerde. (+)