Het Westen heeft een unieke kans gemist om Rusland als gelijkwaardige partner te behandelen

Voor veel westerlingen blijft de Russische mindset een enigma. In die zin is het IJzeren Gordijn niet verdwenen, maar naar het oosten opgeschoven. Zo begrijpen we niet waarom de steun voor een autocratisch, oorlogszuchtig regime ondanks alles groot blijft. West-Europa koestert van oudsher een fascinatie voor Rusland, een continent op zich, maar die fascinatie is vaak geworteld in stereotypen. We associëren het land met dansende beren, uitgestrekte wildernis en alomtegenwoordig alcoholisme. Met chaos, Sovjetblokken en stokoude Lada’s. De krachtigste stereotypen bevatten een zweem van waarheid. Maar het Rusland dat wij denken te kennen, bestaat niet meer. Op vele manieren heeft het nooit bestaan.

Ons collectieve beeld van ‘de Rus’ wordt al decennialang gevoed door de karikaturale verfilming van Russische personages. Russische mannen worden vaak geportretteerd als kil, afstandelijk, hard en emotieloos. De ideale badguy dus. Slechts zelden komen we in aanraking met de rijke geschiedenis en cultuur van het land. Met de schoonheid en de tragiek. Zouden auteurs, componisten en filosofen zoals Dostojevski, Stravinsky of Kropotkin zich herkennen in het beeld dat in Hollywood-films van hun landgenoten wordt geschetst? One can only wonder.

Niet te onderschatten rol

Ik durf het een onderbelichte vorm van discriminatie te noemen. Russen zijn maar al te goed op de hoogte van die beeldvorming, en het heeft een niet te onderschatten rol gespeeld bij de vervreemding en de verwerping van het Westen. Ook zij kijken naar ons met een stereotiepe bril, want voor veel Russen is het Westen wereldvreemd, pretentieus en decadent. Politici zoals Poetin en Orbán werken die sfeerschepping graag in de hand. En zo drijft stereotiepe beeldvorming als een vicieuze cirkel een wig tussen mensen die meer met elkaar delen dan ze beseffen.

Na de implosie van de Sovjet-Unie hebben we een unieke kans gemist om Rusland als een gelijkwaardige partner te behandelen. Als een volwaardig deel van Europa en als een volwaardig lid van onze supranationale samenwerkingsverbanden. De jaren 90 draaiden voor het Russische volk uit op een collectief trauma; een verschrikking. Alles wat zeker leek, was plots weg. De absolute armoede klom in enkele jaren tijd van 1,5 procent tot ruim 30 procent. De winkelrekken bleven leeg en de meeste voormalige Sovjetrepublieken kenden voedseltekorten. Rusland verkeerde in een staat van chaos, criminaliteit en onveiligheid vierden hoogtij. De oorlog in de Noord-Kaukasus versterkte de idee dat ook Rusland zelf elk moment kon imploderen. Hoe groot kan het contrast zijn met de toenmalige hoerastemming in het Westen? Ons deel van het continent heeft een ramp van dergelijke omvang niet meer gekend sinds de Tweede Wereldoorlog. Denk even terug aan de lege rekken wc-papier tijdens het begin van de pandemie, en vermenigvuldig dat gevoel met tienduizend.

Wrok

Eigenlijk was er toen een marshallplan voor de voormalige Sovjet-Unie nodig: grootschalige, gerichte investeringen om te bouwen aan een nieuwe toekomst. Helaas zijn we vervallen in leedvermaak. De hooghartigheid waarmee we de Russen toen hebben behandeld, valt moeilijk te ontkennen. Uitgerekend op het moment dat velen van hen toenadering zochten tot het Westen. Veel Russen voelden zich vernederd, en die wrok is nooit verdwenen. De chaos van de jaren 90, waar het Westen een dubieuze rol in heeft gespeeld, heeft het wereldbeeld en leidmotief van de gemiddelde Rus sterk gevormd.

Toen kwam Poetin aan de macht. Voormalig Sovjetbons Gorbatsjov stelde in 2007 al dat Poetin diegene was die voor stabiliteit kon zorgen, waar miljoenen Russen naar snakten. Poetin gaf zijn achterban weer zelfvertrouwen, verzwakte de oppositie en creëerde een autocratisch Rusland. Ja, onderweg zijn veel pas verworven vrijheden ingeleverd. Rusland daalt jaar na jaar op de Global Democracy Index en vele politieke tegenstanders hebben het met hun leven of hun vrijheid bekocht. Maar onder Poetins bewind ontgroeiden miljoenen Russen de armoede, werd het leger opnieuw een wereldmacht en is de verkeersveiligheid substantieel verbeterd. Het aantal gevallen van alcoholisme bij volwassen mannen daalde van 75 procent in 2004 naar 48 procent in 2016, ook de criminaliteit is sterk gedaald. Veel Russen zien in Poetin wat ze niet in het Westen zien: stabiliteit, veiligheid en een aanvaardbaar welvaartsniveau. De ongelijkheid en de corruptie nemen ze erbij. Ze voelen geen liefde voor Poetin, ze wéten dat het een oligarch is. Het water is niet warm of koud, maar lauw. En voor de meeste Russen is dat genoeg. Nu klopt de oorlog aan de deur. Aan onze deur. En dus kan het vijandbeeld van de kwaadaardige Rus weer van onder het stof.