Het lot van de burger overleveren aan het volk is het einde van de rechtsstaat

De donkere dagen voor en na kerst gaan op in verontwaardiging. Van Zwarte Piet over de kerststal tot een Syrische familie op de drempel van ons land: emotie haalt steeds de bovenhand. Het maatschappelijk debat lijkt verworden tot de ruzies van een overspannen koppel op het einde van de relatie. Op dat moment is er geen sprake meer van veel redelijke argumenten. De ander wordt verweten, hij heeft ongelijk want hij is slecht. Een ruziënd koppel is het vergeven, wat irrationeel is samengekomen heeft in zekere zin ook recht om - tot op zekere hoogte - irrationeel uit elkaar te gaan.

Maar een maatschappelijk debat waarin overspannen reacties de regel zijn en iedereen voortdurend elkaar verwijt, is toch iets problematischer. Uit elkaar gaan is geen optie, met de conclusie dat de ander slecht is, schiet je weinig op en zelden overtuig je de ander door hem te zeggen dat hij dom, racistisch of naïef is. Dat het politiek idioom gewijzigd is, is niets nieuws. De gewijzigde verhouding tussen de staatsmachten die daarbij gepaard gaat, wordt minder opgemerkt.

Het laatste woord

Het handhaven van de maatschappelijke rust is de cruciale taak van de rechterlijke orde. Zij zorgt ervoor dat geschillen beëindigd worden en dat discussies stoppen. Belangrijker dan de inhoud van het laatste woord is het feit dát er een laatste woord is. En dat men zich daarbij neerlegt. Roma locuta, causa finita; als Rome gesproken heeft, is de zaak beslist.

Het is een eeuwenoud principe dat voor rust zorgt. Het geldt voor de burger maar nog veel meer voor de leden van de wetgevende en de uitvoerende macht. Er gold dan ook vanouds een grote schroom van politici om zich uit te spreken over rechterlijke beslissingen. In ieder geval was er een terughoudendheid om zich uit te spreken over zaken die nog onbeslist waren en waarover de rechter nog uitspraak moest doen. Die schroom is volledig verdwenen.

Enige tijd terug vond de minister van Justitie het nodig om te verklaren dat het parket hoger beroep diende in te stellen tegen een vonnis waarbij de opschorting werd verleend in een verkrachtingszaak. Onlangs vond een burgemeester het nodig om te spreken over een gouvernement des juges nadat zijn partijgenoot/staatssecretaris een voor hem nadelig vonnis had ontvangen. Een regeringspartij roept op tot een opstand tegen wat zij noemt activistische rechters.

Dat is uiteraard dramatisch voor het vertrouwen in justitie en bij uitbreiding de rechtsstaat. Als alle rechters die meer doen dan louter vertolken wat de wet zegt moeten aftreden, dan zitten we morgen zonder rechters. De rechtsgeleerde Walter Van Gerven wees er al meer dan veertig jaar geleden op dat rechters - zeker de hoogste - meer doen en ook meer moeten doen dan op louter exegetische wijze interpreteren. Zij moeten recht spreken op geschreven en ongeschreven rechtsbeginselen en op de daaraan ten grondslag liggende democratische waarden zoals ze op dat moment in de samenleving worden beleefd.

De politiek heeft dat steeds aanvaard, vaak omdat op die manier werd tegemoetgekomen aan haar eigen tekortkomingen op wetgevend vlak. Zo heeft het Hof van Cassatie in 2003 in het zogenaamde Antigoon-arrest een nietigheidsleer (nietigheid wordt de grote uitzondering in het strafonderzoek) uitgewerkt in het strafprocesrecht die volledig in strijd was met de bedoeling van de oorspronkelijke wetgever maar die hij op dat moment in overeenstemming achtte met de democratische rechtsstaat. Geen enkele politicus heeft toen geklaagd over de activistische rechter, wel integendeel, tien jaar later werd die rechtspraak in een wet gegoten.

Op straat gegooid

Een andere schroom die is weggevallen is het respect voor het geheim van het onderzoek. Zaken die in onderzoek zijn worden - partieel - op straat gegooid, zodat het volk al kan oordelen nog voor iedere rechter. Met de afschaffing van assisen kan het volk geen juridisch oordeel meer vellen, maar het morele oordeel klinkt luider dan ooit tevoren. En die straf is voor een publiek figuur vaak wreder dan het latere juridische oordeel.

Het is een lot dat nu ook een Syrische familie is beschoren. Partieel gelekte informatie moet haar in een kwaad daglicht stellen bij het volk. Het kwalijkst van al is dat hun dossier op straat gegooid wordt door beleidspolitici. Zo worden de gemoederen opgepookt tegen volgens hen wereldvreemde, activistische rechters en dito advocaten die tegen de wil van het volk ingaan.

Politici die het lot van de burger liever overleveren aan de wil van het volk in plaats van aan het oordeel van de rechters: dat is niet alleen een gouvernement des révolutionnaires maar ook het einde van de rechtsstaat. En misschien wel een echte reden om verontwaardigd te zijn.