Het is vreselijk om toe te geven aan Poetin, maar vrede is eerder een kwestie van koele berekening dan van ethisch gelijk

Mark Elchardus is emeritus professor sociologie aan de Vrije Universiteit Brussel (VUB). Zijn bijdrage verschijnt tweewekelijks.

Veel van wat er vandaag in Oekraïnië gebeurt, werd door een drietal boeken voorspeld. Volgens Samuel Huntingtons Botsende ­beschavingen uit 1996 ­zouden steeds meer landen hun identiteit laten bepalen door hun beschaving. Dat zou tot nieuwe allianties, maar ook tot nieuwe conflicten leiden.

Niet meteen, maar duidelijk vanaf 2003 en de invasie van Irak, begon Poetin de toekomst van de Russische Federatie te plannen in het ­verlengde van de duizendjarige ­geschiedenis van Rusland en van de Slavisch-orthodoxe beschaving. Zijn bedoeling is geenszins nationalistisch, maar imperialistisch: niet het respect voor de eigenheid van anderen, maar de verspreiding van de eigen waarden en normen staat voorop. In het licht van die ambitie is Oekraïne een onderdeel van het Russische imperium. De verzuchting van de Oekraïners naar nationale soevereiniteit, naar natiegevoel, lijkt zo een vorm van nazisme.

Poetins aandacht voor Oekraïne heeft niet alleen met een visie op de slavisch-orthodoxe beschaving te maken. Het gaat ook om de ‘geo’ in geopolitiek, om toegang tot de zee. Vandaar het belang van de Donbas en de Krim als toegang tot de Zwarte Zee en de Middellandse Zee.

Om de betekenis daarvan beter te begrijpen, is een ander boek nuttig: The Grand Chessboard uit 1997 van Zbigniew Brzezinski, de voormalige veiligheidsadviseur van president Jimmy Carter. Het is ­geschreven vanuit het perspectief van een ander imperium, de VS, dat zich definieert in termen van liberale democratie en mensenrechten, die ook aan iedereen ­dienen te worden opgelegd.

Scheidsrechter

De VS moeten er volgens Brzezinski voor zorgen dat zij de ‘scheidsrechter’ van Eurazië blijven. Rusland mag die rol nooit overnemen. Daarom moeten de VS nauwe relaties onderhouden met Oekraïne. Dat land is immers de grendel waarmee Rusland kan worden afgesloten van de Middellandse Zee en van expansie naar het zuiden.

De rest is geschiedenis: het Westerse aanzwengelen van de Oranjerevolutie van 2004, de waterdragers van het Amerikaanse imperialisme die op Euromaidan de Oekraïners lieten geloven in de mogelijkheid van een EU-lidmaatschap, George W. Bush die het Oekraïense lidmaatschap van de NAVO in het vooruitzicht stelde, de burgeroorlog van 2014 waarbij Russen en Amerikanen een proxyoorlog uitvochten op ­Oekraïens grondgebied. En nu, de brutale invasie van Oekraïne door Rusland. De patstelling met een onverzettelijke Poetin die wreedheden niet schuwt en niet wil onderhandelen tot hij meer territorium heeft veroverd en president Biden die aanstuurt op escalatie en een langdurig conflict.

Biden wil dat de agressor wordt gestraft, vergetend hoe vaak Amerika een ander land is binnengevallen. Hij wil een liga van democratische landen, alsof de VS in hun buitenlandbeleid rekening houden met het democratische karakter van een land. Afghanen, Kosovaren, Irakezen, Libiërs en vele anderen weten hoe dodelijk het is als Amerika democratie predikt. Europa mag in geen geval meestappen met die nieuwe opdeling van de wereld in een kamp van democratieën en een kamp waar volgens de VS een regimewissel aan de orde is. Het buitenlandbeleid van de Europese Unie moet gericht zijn op de veilig­heid, de welvaart en het welzijn van de burgers van de lidstaten, en op respect voor soevereine staten, ongeacht hun politieke regime.

Valstrik van Thucydides

Om de opstelling van de VS te begrijpen is een derde boek nuttig. Graham Allisons Destined for War uit 2017. Het toont hoe door de ­geschiedenis heen de valstrik van Thucydides tot oorlog leidde: hoe moeilijk te vermijden oorlog is tussen een macht in neergang en een macht in opgang, vandaag tussen de VS en China. Voor de VS is de oorlog in Oekraïne slechts een veldslag met als inzet het permanent verzwakken van Rusland ­opdat de VS zich ten volle zouden kunnen concentreren op China. Dat is een gevaarlijke strategie. Van Rusland weer een betekenisvolle actor maken is Poetins levenswerk. Wanhopig gebruik van kernwapens is daarom niet uitgesloten en als dat gebeurt, betaalt Europa, niet de VS, de zwaarste prijs.

Joe Biden belooft de Oekraïners een overwinning. Die is onwaarschijnlijk tenzij wij, de NAVO, ten strijde trekken of worden aangevallen. We worden klaargestoomd voor oorlog, maar zijn de mensen die daartoe oproepen en spreken alsof Rusland zal worden verslagen en Poetin berecht, bereid hun zonen en dochters op te offeren?

Zoniet is de waarschijnlijkste uitkomst een labiele bestandslijn die de feitelijke onafhankelijkheid van Donetsk en Luhansk bevestigt, waarbij de Krim Russisch blijft, Oekraïne lid wordt noch van de NAVO noch van de EU. Zo kan dan worden begonnen met de wederopbouw van het land, geholpen door financiële steun van de EU, maar gehandicapt door het grote aantal Oekraïners dat in West-Europa zal blijven.

Als dat het waarschijnlijkste eindresultaat is, waarom dan niet meteen op die basis onderhandelen? Afstand nemen van Bidens oorlogszucht, het verlies van levens proberen te stoppen, niet escaleren met steeds zwaarder oorlogstuig of met sancties die het risico inhouden dat meer Russen zich achter Poetin scharen voor een beleid gericht op agressie naar buiten en repressie naar binnen. Het is vreselijk een ­toegeving te moeten doen aan ­Poetin, maar vrede is nu eenmaal meer een kwestie van koele berekening dan van ethisch gelijk. Dat leert de geschiedenis, maar we waren dat even vergeten.