Globalisme heeft niet geleid tot de economie die we nodig hebben

Rana Foroohar is columnist en associate editor bij The Financial Times. Ze is de auteur van Homecoming: The Path to Prosperity in a Post-Global World.

De verwarring, om niet te zeggen angst, over de staat van de wereldeconomie is groot. De oorlog in Oekraïne, de hoge gasprijzen, de stijgende hypotheekkosten, de aanhoudende gevolgen van de Covid-19-pandemie en de dreiging van een komende recessie: al die factoren lijken bronnen van chaos.

De angst is echt. Maar de chaos is voorbijgaand, want hij is grotendeels het gevolg van de pijnlijke overgang van de oude economische orde naar een nieuwe. Elke economie kent cycli van expansie en krimp, maar de belangrijkste indicator binnen die cycli heeft minder te maken met marktprijzen of werkloosheidscijfers dan met de onderliggende politieke filosofie.

Ongeveer een halve eeuw lang was onze politieke economie gebaseerd op het neoliberale concept dat kapitaal, goederen en mensen, ongehinderd door grenzen, de grootste productiviteit en het hoogste rendement moeten kunnen opzoeken.

Wrange ironie

De term ‘neoliberalisme’ ontstond in 1938 op een bijeenkomst in Parijs van economen, sociologen, journalisten en zakenmensen die zich zorgen maakten over de volgens hen buitensporige controle van de staat over de markten na de Grote Depressie. Zij zagen de belangen van de natiestaat en van de democratie als problematisch voor de economische en politieke stabiliteit. Het kiespubliek was onbetrouwbaar en de nationale belangen (of meer bepaald het nationalisme) moesten worden ingeperkt door internationale wetten en instellingen. Alleen dan zouden de markten en de samenleving goed kunnen functioneren.

Later werden mondiale instellingen zoals het Internationaal Monetair Fonds, de Wereldbank en de Wereldhandelsorganisatie door die neoliberale ideeën beïnvloed. De vrijmaking van de markten en de globalisatie leidden tot een ongeziene groei, maar ook tot een grote ongelijkheid binnen de naties.

Waarom? Gedeeltelijk omdat geld sneller over de grenzen vloeit dan goederen of mensen. De ruil van ‘goedkoop kapitaal voor goedkope arbeid’ tussen de VS en Azië, vanaf de jaren 1980, kwam in de eerste plaats de multinationals en de Chinese staat ten goede. Reagan en Thatcher dereguleerden de financiële sector, maar de wereldhandel werd pas echt ontketend in het Clinton-tijdperk, met onder meer de vrijhandelsakkoorden en de toelating van China tot de Wereldhandelsorganisatie. De integratie van de wereldmarkt kreeg voorrang op de jobcreatie in eigen land. Het idee was dat goedkopere importproducten de minder snel stijgende (of voor veel werkende mensen in reële termen dalende) lonen zouden compenseren.

Dat is niet gebeurd. Nog voor de pandemie en de oorlog in Oekraïne stegen de prijzen van bijvoorbeeld huisvesting, onderwijs en gezondheidszorg sneller dan de lonen. Dat blijven ze doen. Het gevoel dat de mondiale economie losgekoppeld raakt van de nationale belangen heeft populisme, nationalisme en zelfs fascisme in de hand gewerkt. Het is een wrange ironie dat een filosofie die ooit politiek extremisme moest tegengaan het averechtse effect heeft.

De neoliberale filosofie heeft haar tijd gehad, niet alleen in de VS maar ook daarbuiten. De ‘offshoring’ van de maakindustrie, die de efficiëntie zou vergroten, is met zijn complexe toeleveringsketens kwetsbaar gebleken voor allerlei soorten globale stress, van pandemieën tot tsunami’s, overbelaste havens en andere onvoorziene gebeurtenissen. En in plaats van de vrede tussen de naties te bevorderen, speelt de vrijhandel mercantilistische naties en autocratieën in de kaart en heeft hij de politieke verdeeldheid in binnen- en buitenland vergroot.

Reset

Gelukkig zwaait de slinger altijd weer terug. Voorbijgestreefde filosofieën maken plaats voor nieuwe. Dat is wat we nu meemaken: een aardverschuiving in de sociaaleconomische agenda. De wereld is aan een reset bezig, op weg naar een nieuw normaal.

In de politiek, de bedrijfswereld en de academische wereld wordt nagedacht over het juiste evenwicht tussen globaal en lokaal. Het handelsbeleid begint meer rekening te houden met arbeids- en milieunormen, vanuit een begrip dat goedkoop niet altijd goedkoop is als je producten het milieu aantasten of door kinderen worden gemaakt. Er is meer aandacht voor privacy en liberale waarden. De toeleveringsketens worden korter, niet alleen als gevolg van de geopolitiek maar ook omdat we dankzij nieuwe technologieën (zoals gedecentraliseerde landbouw en 3D-printen) de productie en consumptie dichter bij huis kunnen brengen.

Wat nu? Hoe kunnen we verzekeren dat de economische globalisatie niet opnieuw te ver vooruitloopt op de nationale politiek? En hoe kunnen we tegelijkertijd een protectionisme zoals in de jaren 1930 voorkomen, of een bedrieglijke nostalgie naar een vervlogen tijd?

We hebben nog geen algemene theorie voor de post-neoliberale wereld. Maar we kunnen niet terug naar de oude filosofie. Een van de hardnekkigste neoliberale mythes was dat de wereld plat was en nationale belangen zouden buigen voor de wereldmarkten. Dat idee heeft afgedaan. Wie de liberale democratie belangrijk vindt, zal aan een nieuw systeem moeten werken dat de lokale en globale belangen beter in evenwicht houdt.

Rana Foroohar © 2022 The New York Times Company