Geen vrede tegen elke prijs: Oekraïne heeft geen nood aan medelijden, wel aan gerechtigheid

Pascal Gielen is gewoon hoogleraar cultuursociologie (ARIA, Universiteit Antwerpen). Verschillende van zijn boeken werden vertaald in het Russisch en het Oekraïens en hij gaf meermaals lezingen in beide landen. De komende weken reist Gielen door Oekraïne voor veldonderzoek over de rol van cultuur in oorlog en voor de wederopbouw van het land.

Binnenkort rollen Europese Leopardtanks Oekraïne binnen. Eindelijk! Waarom hebben we daar een jaar op moeten wachten? Paralyse, was dat niet de eerste reflex van Europa én Oekraïne op de Russische dreiging? Eerst ontkenning, dan ongeloof, vervolgens algehele verlamming. Het mag misschien verbazen, maar niet alleen mijn Oekraïense vrienden waren met stomheid geslagen. Ook mijn Russische collega’s begrepen het een jaar geleden niet echt meer. Waarom werden waarschuwingen van de NAVO en de Verenigde Staten in de wind geslagen? Even versteld stond ikzelf toen diezelfde NAVO en Europa niet ingrepen wanneer de invasie een feit werd. Het ‘vrije’ Westen leek in zijn diepste kern aan besluiteloosheid blootgesteld. Waarom geen directe militaire interventie? Zelfs geen no-fly zone. Ging het misschien om tactisch pacifisme? Een afleidingsmanoeuvre?

Economische sancties kwamen aanvankelijk aarzelend op gang. Soms halfslachtige maatregelen. Wat was de oorzaak van al dit getalm? Vrees voor repercussies. Angst voor escalatie. Olie op het vuur. Zelfs een dreiging met de Bom. En dan een opportunistische: een interventie zou de Europese economie raken. Uiteindelijk ook de portemonnee van onze bedrijven en burgers treffen. Of deze pijnlijke redenering in eigen land: een boycot van de Russische diamanthandel zou andere in diamant handelende landen met de winst laten lopen. Escalatievrees gecombineerd met recessieangst en concurrentieangst. Kortom, algehele angstpolitiek.

Wat voor pacifisme wordt er uit angst geboren? Welke overtuiging gaat schuil achter deze non-interventiediplomatie? Vrede als een wonderbaarlijke nevenwerking van de geglobaliseerde markteconomie? Internationale handelsrelaties genereren ook mondiale afhankelijkheidsrelaties. Het was evengoed de redenering achter de oprichting van de Europese Unie, aanvankelijk een economische unie. Kapitalisme als verbreider van de wereldvrede? Het resultaat is gekend. Een grimmig pacifisme voor een geprivilegieerd gebied. Sociale vrede en welvaart omdat de problemen elders worden uitgezweet en uitgevochten. Europese vrede op de kap van de rest van de wereld. Pacifisme prediken opdat het geweld en de misère niet hiernaartoe zouden komen. Liever bij onze buren.

De sensationele open brief in mei 2022 van Duitse intellectuelen aan kanselier Olaf Scholz met het verzoek geen zware wapens aan Oekraïne te leveren, zette ons pacifismebegrip op de helling. Wel het geweten sussen met vluchtelingenopvang en benefietshows. Solidariteit uit medelijden in gemediatiseerde passiespelen.

Het televisieprogramma Oekraïne 12-12 van de grootste Vlaamse mediakanalen was er een pijnlijk voorbeeld van. De show deed denken aan de manier waarop de katholieke kerk zich decennialang opstelde tegenover arme gelovigen of hoe ze omging met de koloniën. De kerk hielp de armen wel en onderwees de inheemse bevolking, maar kneep veelal de ogen dicht voor het structurele armoedeprobleem en de koloniale uitbuitingspolitiek. Het gevolg was dat de armoede en de heersende machtsverhoudingen bleven bestaan. De kerk legitimeerde zo de bestaande klassenrelaties en het koloniale systeem.

Zou er een verband bestaan tussen dit pacifisme, passiviteit en compassie? Gaat het soms om een verkeerd begrepen Europees-christelijke traditie? In Oekraïne konden ze alvast niet lachen met de uitspraken van paus Franciscus. Barmhartigheid boven rechtvaardigheid stellen. Het galmde er als Russische propaganda doorheen katholieke luidsprekers. Oekraïne heeft geen nood aan medelijden, wel aan gerechtigheid.

De Europese non-interventiepolitiek van het afgelopen jaar leek erg op die oude christelijke houding. Europa bekommert zich wel om Oekraïne, maar durft het ook met geweld de Russische agressie te breken? Vrede tegen elke prijs? Vrede waar en voor wie? Wie vandaag pacifisme zonder wapens predikt, stemt in met de onderdrukking van Oekraïne. Moet dit om ons eigen vel te redden?

In Gandhi’s onderscheid tussen geweldvrijheid en geweldloosheid lijkt de Europese Unie al vanaf de oprichting voor de laatste te kiezen. Veel tactische en pragmatische overwegingen. Niet zozeer omwille van fundamentele overtuigingen. Is dat geen vrede bepleiten uit zwakte? Angst en weinig dapperheid. Het lijkt me de hoogste tijd om onze opvatting over pacifisme te herbekijken. Vrede willen we allemaal, maar niet tegen elke prijs. Binnenkort kan ik er alvast terug met enige geloofwaardigheid over meespreken - met mijn Oekraïnse collega’s én mijn Russische vrienden. Want ook die laatsten hebben niets aan vrede die aan West-Europese grenzen stopt. Niemand is geholpen met schijnpacifisme. Alleen wijzelf - toch voor even.