Gaat de katholieke kerk in Congo haar boekje te buiten? Wel integendeel: de kerk speelt volop haar rol

Europeanen kijken met verwonderde ogen naar de prominente rol die de katholieke kerk speelt bij de presidentsverkiezingen in de Democratische Republiek Congo. Nochtans is de kerk hier volop in haar rol als ‘defensor civitatis’, als zowat enige onafhankelijke nationale realiteit in een land dat geen noemenswaardig middenveld en geen democratische traditie heeft.

Redelijk onverwacht werd Felix Tshisekedi tot overwinnaar uitgeroepen van de Congolese presidentsverkiezingen. Maar daarmee lijkt de kous niet af: de katholieke bisschoppen hebben hun twijfels, en hebben hun zegen over deze uitslag nog niet gegeven, wel integendeel. Vorige week had de woordvoerder van de Congolese Bisschoppenconferentie (Cenco) al verklaard dat, volgens de rapporten van haar 40.000 waarnemers die de kiesverrichtingen op het terrein hadden gevolgd, er een duidelijke winnaar was, en dat het aan de Onafhankelijke Kiescommissie (CENI) was om die naam bekend te maken. Hoewel de bisschoppen geen naam noemden, gingen de meesten ervan uit dat het ging om Martin Fayulu, de kandidaat van de verenigde oppositie.

Vele landgenoten kijken met verbazing naar de prominente rol die de katholieke kerk speelt bij het verkiezingsproces. En nog meer als ze een Belgisch minister van Buitenlandse Zaken, die toch niet bekend staat als de grootste kerkganger, horen verklaren dat hij ook zijn twijfels heeft bij de uitslag en dat hij het oordeel van de kerk afwacht. Is hier sprake van een doorbreken van de scheiding van kerk en staat? Gaat de katholieke kerk hier haar boekje te buiten?

Omkoopbaar

Wel integendeel: de kerk speelt hier volop haar rol, als een van de weinige onafhankelijke en niet gemakkelijk omkoopbare realiteiten, in dit Afrikaanse land, dat maar moeilijk aan de criteria van een rechtsstaat en een democratie voldoet. Aan de uitbouw van de democratie, de vreedzame alternantie van de macht, de verdediging van de mensenrechten, het bestrijden van de corruptie en van de georganiseerde diefstal van de oneindige bodemrijkdommen is de kerk immers veel gelegen. Lees er de documenten van de katholieke kerk, in Congo en Rome, van de laatste jaren maar op na: het zijn thema’s waar de bisschoppen steevast op hameren. En in de Congolese context zijn dat geen loze woorden: tot in de meest verafgelegen parochies en de kleinste dorpen betekent het dat gelovigen samenkomen om erover te discussiëren en te reflecteren wat dit betekent, welk engagement de christenen als burgers moeten opnemen, en hoe ze desgevallend de daad bij het woord kunnen voegen.

‘Walk your talk’: dat heeft de kerk gedaan, tot op het hoogste niveau. Dat is niet de eerste keer: toen dictator Mobutu bij de democratiseringsgolf van na 1989 concessies moest maken, was het de toenmalige aartsbisschop van Kisangani, Laurent Monsengwo, die de Soevereine Nationale Conferentie (1990-1992) met groot gezag leidde: Congolezen over heel het land volgden intensief de discussies die rechtstreeks op tv werden uitgezonden en het werd een grote les in democratie van een land dat op dat vlak nog alles moest leren.

Dit keer was er de Congolese bisschoppen veel aan gelegen om de president Kabila eraan te houden dat zijn termijn er na twee mandaten zou opzitten. Zoals elders in Afrika is de kerk ervoor beducht dat zittende presidenten blijven zitten, zoals Paul Biya die in Kameroen al aan de macht is sinds 1982 of Yoweri Museveni in Uganda sinds 1986. Al in 2003 sloot de katholieke kerk daarom een akkoord met de Congolese Staat om waarnemers op te leiden die de kiesverrichtingen controleerden. Daarom onderhandelde de kerk het Sint-Silvester-akkoord van 31 december 2016, dat Kabila weliswaar nog enig respijt gaf, maar dat toch moest uitmonden in transparante en eerlijke verkiezingen die een vreedzame en democratische machtsoverdracht moest mogelijk maken.

Protestdemonstraties

Toen president Kabila alles deed om onder dat akkoord uit te komen, mobiliseerde de kerk een jaar geleden de gelovigen sterk, teneinde de president aan zijn woord te houden: vanuit de zondagsdiensten vertrokken grote protestdemonstraties, vaak geleid door priesters in liturgische gewaden, met duizenden biddende en zingende gelovigen, paternoster in de hand. De ordediensten grepen hard in, met traangas in de kerk, en verscheidene doden tot gevolg. Sindsdien kwam het niet meer goed tussen de nieuwe aartsbisschop van Kinshasa, Mgr. Fridolin Ambongo, en Kabila.

Ook de wereldkerk volgde het gebeuren van nabij op: nog vorig jaar februari riep paus Franciscus op tot een dag van gebed en vasten voor de Democratische Republiek Congo en Zuid-Sudan, een ander Afrikaans land dat maar moeilijk de weg vindt naar vrede, stabiliteit en democratie. In failed states is de katholieke kerk vaak nog de enige actor die de nodige onafhankelijkheid, morele geloofwaardigheid en structuur heeft om een overgang te waarborgen en als ‘defensor civitatis’ de belangen van het volk te verdedigen. Anders dan vaak het geval is bij protestantse en orthodoxe kerken biedt juist het bestaan van een soevereine Heilige Stoel (‘het Vaticaan’) de garantie van een zekere onafhankelijkheid van katholieke bisschoppen ten opzichte van de lokale powers that be.

In Congo heeft de katholieke kerk haar nek ver uitgestoken: ongetwijfeld verder dan de rol waar in naam van de voorzichtigheid de katholieke hiërarchie zich gewoonlijk toe beperkt. Ze heeft er ook al een hoge prijs voor betaald. En afhankelijk van de afloop van de huidige machtsstrijd kan die prijs nog verder oplopen. Maar in Congo staat veel op het spel: het geduld van het arme en moegetergde volk is op. Het goede nieuws is dat er tenminste nog een actor is die het voor hen opneemt en de menselijke en democratische waarden verdedigt. Van de ‘internationale gemeenschap’ hebben de Congolezen immers al langer geleerd dat ze er, buiten veel mooie woorden, niet al te veel van moeten verwachten.