Franse presidentsverkiezingen: Fransen kiezen tussen angst en woede

De toekomst van de democratie in Europa wordt niet alleen op het slagveld in Oekraïne bepaald, maar ook in de Franse stembureaus. Oppervlakkig gezien lijken de Franse presidentsverkiezingen een herhaling van de vorige, in 2017, met de centristische leider Emmanuel Macron die opnieuw tegenover de uiterst rechtse Marine Le Pen van het Rassemblement National staat. Maar er zijn wel degelijk grote verschillen.

De verkiezingen van 24 april zouden weleens het belangrijkste kantelpunt in de voorbije veertig jaar kunnen zijn. Ze kunnen het startschot zijn van een nieuw politiek en sociaal tijdperk waarin de illiberale democratie, belichaamd door Le Pen, de bovenhand krijgt in een van de stichtende leden van de Europese Unie.

In 2017 draaide het allemaal om de hoop om Frankrijk te hervormen en vast te houden aan de liberale democratie. In 2022 wedijveren twee emoties: woede jegens Macron, die beschouwd wordt als een technocraat die geen voeling heeft met de mensen, en angst voor Le Pen, die velen nog altijd beschouwen als een gevaarlijke extreemrechtse kandidaat.

In beide gevallen zullen de meeste kiezers stemmen tegen, en niet voor, een kandidaat. De vraag is dus: haat je Macron harder dan je bang bent voor Le Pen, en vice versa.

Macron klonk in haar campagne opvallend gematigd, om zo centristische stemmen binnen te halen. Maar om genoeg stemmen te vergaren in de tweede stemronde zal ze wellicht opnieuw de extremen moeten opzoeken en harde standpunten moeten innemen. Moeilijk is dat wellicht niet. Achter haar sussende retoriek blijven de extreme visies intact. Ze beloofde de hijab te verbieden op openbare plaatsen. Ze wil de immigratie beteugelen en beloofde dat in Frankrijk geboren Fransen voorrang krijgen op het vlak van welzijn.

Het dilemma van Macron is juist het tegenovergestelde. Hij heeft de steun van uiterst links nodig, dat nu vooral Jean-Luc Mélenchon steunt, die als derde uit de eerste ronde kwam. Het wordt moeilijk voor Macron om dat te doen zonder zijn economisch programma af te zwakken, wat dan weer slecht kan vallen bij rechtse kiezers.

Wat de zaken nog verder compliceert is dat de komende verkiezingen wellicht de spannendste worden sinds François Mitterrand de conservatieve Valery Giscard d’Estaing versloeg in 1981. Maar in 1981 zegevierde de hoop, omdat het de socialisten aan de macht bracht - wat toen schier onmogelijk leek. Als Le Pen zou winnen, dan zou dat de triomf van de woede zijn.

En zo’n resultaat is niet onmogelijk. Opgeteld haalden extreemrechtse en extreemlinkse kandidaten meer dan 50 procent van de stemmen. Het geeft aan dat één op de twee Fransen niet meer gelooft in de klassieke liberale democratie zoals we die kenden in dit land, en ook niet meer in het Europese project, waarin Frankrijk altijd een centrale rol heeft gespeeld. Le Pen roept al lang haar minachting voor de EU uit.

Dan is er de achtergrond van de oorlog in Oekraïne. Aanvankelijk speelde het vooruitzicht op oorlog in de kaarten van de zittende president. Macrons diplomatieke inspanningen tegenover Poetin gaven hem een voorsprong. Maar toen kwamen de economische gevolgen van de oorlog. Het leven werd duurder in Frankrijk, en dat was net de kernboodschap van Le Pen.

Het is nog altijd onduidelijk of het woeden van een oorlog zo dicht bij Frankrijk in het nadeel van Le Pen zal spelen. (Le Pen veroordeelde de invasie, maar had altijd nauwe banden met Rusland. Haar partij leende ook bij een Russische bank.) De boutade wil dat politiek uiteindelijk altijd lokaal is. De Fransen stemmen niet voor Oekraïne, en een meerderheid geeft bijzonder weinig om Europa.

Macrons lot is verbonden aan het Europese. Het is dus zijn uitdaging om zijn electoraat voldoende warm te maken voor hemzelf en voor het continent. In de komende dagen zal Macron de Franse kiezers er wellicht van trachten te overtuigen dat een overwinning voor Le Pen een overwinning is voor Poetin, en dat Oekraïne en de democratie de verliezers zijn als zij haar intrek neemt in het Élysée. Of hij daarin slaagt: ziedaar de lakmoesproef voor het diepe verdeelde Frankrijk.

De ‘haves’ - mensen met geld en een diplama - hellen over naar Macron. De ‘have-nots’ neigen naar Le Pen. Maar zelfs dat biedt geen volledig beeld. Achter de woede ontwaar je ook een diepe teleurstelling in de politiek. Meer dan 26 procent van de kiezers bleef thuis bij de eerste ronde, de laagste opkomst voor de presidentsverkiezingen sinds 2002.

In 2017, na de brexit-stemming in Groot-Brittannië en de verkiezing van Donald Trump in de Verenigde Staten, leek de verkiezing van Macron een oase van hoop in een woestijn van Angelsaksische wanhoop. Nu, in 2022, heeft het Westen gelijk als het zich zorgen maakt over de politieke toekomst van Frankrijk.

Laat ons duidelijk zijn: de verkiezing van een extreemrechtse leider in Frankrijk is mogelijk maar niet waarschijnlijk. Wel duidelijk: op 24 april staat niets minder dan de toekomst van de democratie in Frankrijk en in Europa op het spel.

© The New York Times Company