Europese beleggers betalen het Russische leger, de wapenproductie en het onderhoud van kernwapens

Europese overheden, bedrijven, banken en beleggers hebben de inval in Oekraïne stevig beantwoord met sancties, vluchtelingenhulp en het stoppen van economische activiteiten. Dat geeft hoop, maar het is ook te laat.

Europa heeft – meer nog dan Japan, China en de Verenigde Staten - een flink aandeel in de opbouw van Poetins economische en militaire macht gehad. Decennialang leverden grote Europese fossiele energiebedrijven als Shell en BP hun Russische partners de technologieën om olie-, gas- en steenkoolreserves te winnen in vaak kwetsbare Russische ecosystemen. Met miljarden euro’s financierden Europese banken en beleggers de Russische fossiele waardeketen, van de winning tot het transport.

Crédit Agricole, Deutsche Bank en ING zijn maar enkele van de grote Europese banken die de Russische olie- en gasindustrie hebben gefinancierd, óók na het Klimaatakkoord van Parijs (2015). De Italiaanse bank Intesa Sanpaolo gaat aan kop met bijna 5 miljard dollar aan leningen en garanties tussen 2016 en 2021. De Britse belegger Schroders zat eind december 2021 voor ruim een miljard dollar in Russisch olie en gas, gevolgd door vele andere Europese beleggers, waaronder de Belgische zakenbank Banque Degroof Petercam en BNP Paribas, zo blijkt uit ons onderzoek.

Europese pensioenfondsen, verzekeringsmaatschappijen en vermogensbeheerders hebben ook volop belegd in Russische staatsobligaties. Met de opbrengst hiervan financiert Poetin het Russische leger, diens wapenproductie en het onderhoud van kernwapens. Het Duitse Allianz is met ruim 2,6 miljard dollar de koploper van een trits beleggers in Russische staatsobligaties, waaronder ook de Belgische bankverzekeraar KBC.

Deze Europese steun aan Poetins macht werd bovendien grotendeels georkestreerd door belastingadviseurs en trustkantoren. Gebruikmakend van de gunstige fiscale regelgeving in Nederland en talloze belastingverdragen, hielpen zij Russische bedrijven en oligarchen honderden brievenbusmaatschappijen op te zetten. Alleen al de drie grootste Russische olie- en gasbedrijven, Gazprom, Rosneft en Lukoil, tellen samen 35 van dit soort brievenbusfirma’s in Nederland. Ze worden gebruikt om bedrijfsobligaties op de internationale kapitaalmarkten uit te geven, leningen aan te trekken en om belastingen te ontwijken.

Poetins aanhoudende mensenrechtenschendingen en zijn militaire operaties in Georgië, de Krim en Syrië, hebben Europese bedrijven, banken en beleggers er niet van weerhouden de Russische fossiele energiesector, de Russische staat en – indirect – ook de Russische (kern)wapenproductie te financieren. De roep van Russische dissidenten als Aleksej Navalny en maatschappelijke organisaties vóór meer democratie en ontwapening en tegen de vernietigende winning van fossiele brandstoffen, was tot dusver aan dovemansoren gericht.

Nu de gasprijzen omhoog schieten, beseffen Europese regeringen en consumenten hoe afhankelijk ze zijn geworden van Russische fossiele brandstoffen. Maar Poetin hiervan de schuld geven is te makkelijk. Die afhankelijkheid van Russische brandstoffen bestaat omdat duurzame energie nooit prioriteit kreeg. Zo draaide de Belgische energievoorziening in 2019 voor slechts 8 procent op hernieuwbare bronnen. Van de financieringen in de energiesector van de Nederlandse ING Bank, ook in België actief, ging in de periode 2018-2020 nog steeds driekwart (6,8 miljard euro) naar fossiele brandstoffen.

Het is diep triest dat een allesvernietigende oorlog nodig is om Europa het belang van een duurzame energievoorziening te laten voelen. En om Europa ferm stelling te laten nemen vóór mensenrechten, democratie en een humane vluchtelingenopvang. Europa kan zich verenigen, zien we nu. Hopelijk leidt dit tot een fundamenteel ander beleid.

Het nieuwe voorstel van de Europese Commissie, waarbij bedrijven verplicht rekening moeten houden met mensenrechten en het milieu, moet voor veel meer dan de voorgestelde 1 procent van alle Europese bedrijven gaan gelden en voortvarend worden ingevoerd. Banken en beleggers moeten mensenrechten en duurzaamheid centraal stellen. Duurzame energie moet prioriteit krijgen en belastingontwijking via brievenbusmaatschappijen onmogelijk gemaakt. Tot slot, zorg voor een humaan vluchtelingenbeleid.

Harde sancties zijn nu onvermijdelijk om Poetin te stoppen. Maar deze raken vooral de gewone Rus die deze oorlog niet wil en wiens verzet gewelddadig wordt onderdrukt. Het lijden van de Oekraïense en Russische bevolking verplicht Europese overheden, bedrijven en financiers mensenrechten en duurzaamheid nu echt centraal te stellen.