Etienne Vermeersch was de executeur van secularisatie en verlichting

Etienne Vermeersch is niet (meer), om zijn laatste woorden te parafraseren. Hij was reeds lang ziek, en hij had misschien nog wat verder kunnen leven, maar niet op zijn manier: lucide en rationeel. Dus koos hij ervoor om gebruik te maken van de vruchten van zijn eigen levenswerk en euthanasie te plegen. In besloten kring, zonder spektakel of statement; hij hield er niet van bewierookt te worden.

Ik heb de eer en het intellectuele genoegen gehad om een aantal keren met Vermeersch in debat te mogen treden. Onze meningsverschillen waren fundamenteel: de progressieve filosoof tegenover de conservatieve politicus, de universele moraal tegenover de beperkingen van de politieke praxis. Hij was de Rousseaan die pleitte voor zelfontplooiing, ik de Hobbesiaan die begreep dat mensen grenzen nodig hebben. Hij zocht met Spinoza naar waarheid, ik was met de Tocqueville bekommerd over de organisatie van onze democratie. Hij streed zeer fel tegen religieuze dogmatiek, ik waarschuwde voor de implicaties van het afscheid van god.

Als ex-jezuïet had hij ervaren hoezeer een religieuze moraal kan teleurstellen. Daarin belichaamde hij de naoorlogse worsteling van Vlaanderen met het christendom. Als jonge novice had hij bij de jezuïeten al moeite om de wil van zijn overste te gehoorzamen. Hoe kon je geloven dat iets wit is – ook al zie je duidelijk dat het zwart is – enkel en alleen omdat de kerkelijke hiërarchie dat zegt? Zijn uittrede was de voorafspiegeling van de ontkerkelijking van Vlaanderen.

Zijn leven lang zou Vermeersch strijden tegen de macht die religieuze instituten over het individuele leven hebben. Aanvankelijk tegen het katholicisme, later ook tegen de islam – tot afgrijzen van vele van zijn minder consequente collega’s. Vermeersch straalde een intellectuele dapperheid uit die atypisch is voor onze contreien. Hij was geen academicus die zich terugtrok in de comfortzone van de studeerkamer om van daar uit opiniestukken op de wereld los te laten. Hij was bereid voor het goed van de gemeenschap de handen vuil te maken en daarbij zijn reputatie op het spel te zetten.

Identiteit en migratie

Toen hij pleitte voor de vrije keuze van de vrouw inzake abortus, werd hij voor moordenaar uitgescholden. Zijn standpunt over euthanasie leverde hem banbliksems en misprijzen op. Het is voor mezelf – een Vlaming voor wie het katholieke dogmatisme slechts nog een vage jeugdherinnering is – moeilijk te vatten hoe zwaar dat op hem gewogen moet hebben. Veel van de controversiële standpunten die hij bij leven innam, zijn vandaag vanzelfsprekendheden geworden. Dat is de mede te danken aan zijn volharding en intellectueel werk.

Hij werd er het icoon van progressief Vlaanderen mee. Maar dat weerhield hem er niet van om zich even eigenzinnig toe te leggen op de uitdagingen inzake identiteit en migratie, en vele van zijn oude medestanders grondig tegen de haren te strijken. Hij stelde nieuwe regels op om uitwijzingsoperaties uit te voeren na de dood van Semira Adamu. Hij werkte op vraag van Theo Francken mee aan het opstellen van een nieuwkomersverklaring, met onder meer aandacht voor het vermijden van religieuze dwang. Hij pleitte er ook voor om ontwikkelingshulp te koppelen aan geboortebeperking. Hij bleef er bovendien op hameren dat identiteit geen taboe mocht zijn, maar juist omarmd moest worden als een positieve kracht.

Die intellectuele moed om door barrières te breken had ook een keerzijde. Etienne Vermeersch werd iets wat hij verafschuwde: een herderlijk leidsman. Een instituut bij wie Vlaanderen te raad ging als we geconfronteerd werden met vragen waar geen makkelijke antwoorden op te geven waren. Maar hij weigerde dé waarheid te verkondigen. Hij bleef het adagium van de verlichting getrouw: sapere aude – durf te denken. Zijn replieken waren boutades of omstreden stellingen, net om het debat – of op zijn minst het denken – uit te lokken.

Vermeersch was de executeur van een erfenis die wij niet kunnen weigeren, simpelweg omdat we ze al lang geleden aanvaard hebben: die van de secularisatie en de verlichting. Wij kunnen en mogen niet terugkeren naar de donkere tijden van religieuze blindheid en autoritarisme. Wij moeten doorgaan, ook al is de tocht moeilijk en de bestemming onzeker. En al zullen we onderweg de nodige discussies, debatten en fricties blijven hebben over de exacte route, als gemeenschap is dat de richting die wij gekozen hebben.

Vermeersch en ikzelf hebben nooit een vergelijk gevonden over de metafysische fundering van de moraal. En dat zou ook nooit gebeurd zijn, al hadden we honderd jaar gediscussieerd en samen nog meer trappist gedronken. Dat hoeft ook niet. Zoals hij zelf zei: de zoektocht naar de waarheid is minstens even belangrijker als de waarheid zelf.