Een logische scherprechter bij een falend milieubeleid

De voorbije jaren is de rechter het favoriete toevluchtsoord geworden van heel wat burgers en actiegroepen bij een falend milieubeleid. De opgestarte luchtkwaliteitszaken in Vlaanderen vormen slechts de illustratie van een ruimere trend. Voor sommigen een onwenselijke stap naar een ‘gouvernement des juges’. Maar in feite vormt het een zinvolle evolutie naar meer transparantie en toerekenbaarheid in milieuzaken, met roots die zelfs tot in de Oudheid teruggaan.

Enkele decennia terug was het leven van een milieuminister simpel. Het was de politiek, en de politiek alleen, die de lijnen van het milieubeleid uitzette. En daarmee basta. De minister hoefde zich niet te bekommeren om juridische veldslagen in de rechtbank.

De voorbije jaren merken we een langzame kentering. Onder invloed van het internationaal milieuverdrag van Aarhus, ondertussen al bijna twintig jaar oud, beschikken burgers en milieuverenigingen op vandaag over een ruimere toegang tot de rechter in milieuzaken. Bovendien schreven heel wat landen, waaronder ook België, het recht op de bescherming van een gezond leefmilieu in hun Grondwet.

Recht op gezonde lucht

Het robuustere juridische kader bleef niet zonder gevolgen. Bezorgde burgers trokken al maar vaker naar de rechter om hun recht op gezonde lucht af te dwingen. Rechters tonen zich, onder Europese druk, minder terughoudend. Maar pas recent werd duidelijk hoe krachtig dit recht wel niet was. In 2015 oordeelde het Europese Hof van Justitie dat iedere nationale rechter de taak heeft om de inhoudelijke kwaliteiten van luchtkwaliteitsplannen autonoom te gaan bekijken. Het bracht de Britse rechters ertoe hun eigen regering reeds driemaal (!) tot de orde te beroepen voor gebrekkige plannen inzake luchtkwaliteit. Het was ongezien!

Ook in andere landen, waaronder Duitsland, hoort men eenzelfde geluid. Enkel Nederland blijft een vreemde eend in de bijt. Terwijl in 2015 de Nederlandse regering nog werd veroordeeld tot aanscherping van haar klimaatbeleid in de welbekende Urgenda-procedure, oordeelde diezelfde rechtbank enkele maanden terug nog dat het behalen van de luchtkwaliteitsnormen van de Wereldgezondheidsorganisatie niet nodig was. En het terugdringen van de bestaande knelpunten een complexe aangelegenheid betreft.

Die laatste uitspraak toont aan dat de strijd zeker niet gestreden is. Zo hoort men vaak dat rechters de nodige democratische legitimiteit zouden ontberen om striktere milieunormering af te dwingen. Want rechters worden toch niet verkozen? De scheiding der machten, weet u wel. Maar dit argument lijkt zeker bij de recent opgestarte luchtkwaliteitsprocedures naast de kwestie. Dat een procedure een politieke fall-out heeft, betekent nog niet dat men de burger zijn recht tot effectieve rechtsbescherming mag miskennen. Bovendien doen de actiegroepen niet anders dan de door de overheid vooropgestelde grenswaarden af te dwingen.

Maar finaal raken de procedures een meer fundamentele kwestie aan. In de Amerikaanse rechtbanken stuit men in milieuzaken vaak op de notie van ‘public trust’, die teruggaat tot het Romeins recht. Collectieve zaken, zoals lucht, kunnen niet exclusief worden toegeëigend. De gezonde lucht wordt voorgesteld als een levensnoodzakelijke ‘common’, wat betekent dat het gebruik ervan ook voor de toekomstige generaties in stand moet worden gehouden.

Enkele Amerikaanse rechters oordeelden in 2016 dat zuivere lucht en een leefbaar klimaat de grondslagen vormen van het bestaande juridische systeem. Want zonder deze twee zaken géén beschaving. Alsof wij met onze overheden een ‘natuurlijk contract’ hebben gesloten waarmee wij het recht op de bescherming van het leefmilieu en de volksgezondheid slechts voorwaardelijk hebben afgestaan. Een onvervreemdbaar recht op een gezond leefmilieu, dat in rechte kan worden afgedwongen wanneer diezelfde overheid tekortschiet. Een ecologische variant op de theorie van het sociaal contract, waarop het Verlichtingsdenken is gestoeld.

Iedereen heeft recht op propere lucht, het leek zelfs bij de Romeinen common sense. Daarmee is niet gezegd dat onze rechters het milieu of klimaat zullen redden. Dat doen we met de hele samenleving. Maar de rechter kan de overheid dwingen haar eigen, bindende milieu-engagementen ten overstaan van haar eigen burgers au sérieux te nemen, zoveel is duidelijk. Als een sanctie bij een contractbreuk. En dat zou eigenlijk niemand mogen verbazen.