De zoektocht naar een vaccin tegen populisme

Geef populisten ook een stem, zei David Van Reybrouck in deze krant (DM 11/10). Met de rituele verkettering van de vlucht, nu ook in Duitsland, naar de rattenvangers van Hamelen, voeden wij het populisme. Wie de opstand van de verliezers van de globalisering stelselmatig in de hoek van het fascisme zet, ontneemt die mensen hun waardigheid. En drijft hen nog verder in de armen van zij die daar politiek misbruik van maken.

Tijdens een werkverblijf in Berlijn zag Van Reybrouck hoe dat de AfD, de partij die een extreemrechts alternatief voor Duitsland wil zijn, nog groter maakt. Zijn oplossing voor wat hij terecht als een noodlottige dynamiek ziet, zit in een wel erg opvallende zin: ‘Als Merkel durft te zeggen dat je één miljoen nieuwkomers kunt schaffen, dan kan ze een coalitie met de AfD ook schaffen’.

Het zijn woorden die uitdagen en om verduidelijking schreeuwen. Mogen we, bijvoorbeeld, die gedachte overplanten naar Vlaanderen en België en veronderstellen dat Van Reybrouck afstand neemt van het cordon sanitaire? Dat hij meent dat er voor het Vlaams Belang plaats moet zijn aan het roer van het land?

Charlatans

Elders in de Westerse wereld hebben gelijk­aardige partijen en bewegingen die stap al kunnen zetten. Nu reeds zien we het vele puin dat zij veroorzaken. Ook al omdat zij vrije baan geven aan charlatans die geen greintje zin voor verantwoor­de­lijk­heid vertonen. Denk aan Steve Bannon in de VS, aan Beppe Grillo in Italië, aan Nigel Farage en Boris Johnson in Groot-Brittannië.

Goed, laten we aannemen dat Van Reybrouck niet zo ver wil gaan. En dat hij met zijn voorstel een middel wil aanreiken om de AfD via coalitiegesprekken te ontdoen van haar winstgevende status als paria. Uiteraard hopend dat zij op de vlucht zal slaan. Maar wie zegt dat deze zet op het nationale schaakbord ook in alle steden en gemeenten het gewenste strategisch succes zal meebrengen? Voor je het weet zitten AfD’ers op de burgemeesterstoel.

‘Populisme is een cadeau verpakt in prikkeldraad: achter de woede zit een verlangen naar betrokkenheid.’ Met die zin in Humo (8 augustus 2017) wijst Van Reybouck op een tweede weg om de opmars van populistische partijen te stoppen. De honger van burgers naar inspraak is te stillen, zegt hij, door fora in het leven te roepen ‘waarvan de samenstelling niet door een verkiezing, maar door loting wordt bepaald.’ Dat zou een van de betere routes naar beterschap kunnen zijn.

Maar toch, je kunt voorspellen dat de mensen die ruimte niet zullen krijgen in partijen als de AfD. Geert Wilders, bijvoorbeeld, wil in zijn PVV niet eens leden, laat staan dat hij zijn kiezers spreekrecht zal geven. Waarom hem en zijn soortgenoten dan, al is het kortstondig, toch opvrijen?

Te hoog gegrepen

Bovendien ziet Van Reybrouck loting vooral als een alternatief voor ons huidige kiesstelsel, de stembus als enige en grondwettelijk beschermde leverancier van de vertegenwoordigers van het volk. Dat is, vrees ik, niet de meest haalbare manier om het ‘verlangen naar betrokkenheid’ aan te boren. Het is, vooreerst, te hoog gegrepen.

Maar meer nog, het blijft blind voor wat er elders aan mogelijkheden voor opwaardering van burgers te ontginnen is. Er zijn de honderden spelers op wat in Vlaanderen het middenveld heet, zoals vakbonden, ziekenfondsen, milieubewegingen, consumentenverenigingen en al die andere min of meer gevestigden.

Loting als antwoord op het populisme, de formule die Van Reybrouck met veel verve verdedigt, zou op vele plaatsen in die organisaties voor democratische dynamiek kunnen zorgen. Dat zij die weg momenteel nog niet inslaan, is een reden om juist daar hevig te pleiten voor experimenten.

Maar denk niet alleen aan de net in stelling gebrachte usual suspects. In de wijde wereld van het middenveld zijn er ook nieuwe, jonge, soms vluchtige vormen van collectief verzet die liggen te wachten. En zelfs daarbuiten zijn er nog proefterreinen te ontdekken. Ouder- en leerlingenraden en wijkcomités zijn slechts enkele voorbeelden. Ja, er zijn vele plekken in de samenleving waar ingrediënten voor een vaccin tegen populisme te vinden zijn.