De tijd dat over Europa alleen in termen van markt en munt gesproken werd, is voorgoed voorbij. Goed zo

Vincent Stuer is schrijver en werkt in het Europees Parlement. Hij schrijft in eigen naam. Zijn column verschijnt tweewekelijks, afwisselend met Mark Elchardus.

Het Europese volkslied heeft geen woorden. De melodie komt natuurlijk uit de negende symfonie van Ludwig van Beethoven, maar boven op die melodie zingt elk land zoals het gebekt is.

Ook in het politieke debat is dat zo. In het nieuwe Duitse regeerakkoord staan woorden waar veel pro-Europese politici van bij ons voor zouden terugschrikken. Het pleit onomwonden voor de “verdere ontwikkeling van de federale Europese staat”. De Franse president Emmanuel Macron zult u het niet gemakkelijk zo horen uitdrukken. Hij sprak, bij de voorstelling van het Franse voorzitterschap van de EU, in herkenbaar Franse termen over een Europa dat “sterk is, volledig soeverein, vrij in zijn keuzes en meester van zijn eigen lot”.

Onze kijk op Europa ligt in het verlengde van ons zelfbeeld: de Franse politiek wil vooral aangestuurd worden, de Duitse ingetoomd. Fransen kijken onverschrokken naar de sterren, Duitsers kijken omzichtig over hun schouder.

Vanuit datzelfde perspectief herbekijken we onze geschiedenis. De Duitse coalitie wil meer zichtbaarheid voor de geschiedenis van de Duitse democratie en haar ontsporingen, en zal dat debat samen voeren met buurlanden in en rond Europa. Macron trok symbolisch naar Vichy om het ‘revisionisme’ van zijn vergoelijkende extreemrechtse uitdager Éric Zemmour tegen te spreken, en lanceert een soort van Europese canon rond onze gezamenlijke Europese geschiedenis en geschiedschrijving.

Bewuste onmacht

De tijd dat over Europa alleen in termen van markt en munt gesproken werd, is voorgoed voorbij. Goed zo. Want geen enkel politiek systeem is aan de man te brengen met alleen economische argumenten, waarschuwde Larry Siedentop in Democracy in Europe (2000). Het is een veelzeggend toeval dat een van de meest inzichtelijke boeken over Europese integratie geschreven werd door een Amerikaanse filosoof, verbonden aan de universiteit van Oxford.

De Amerikaanse ervaring leert dat federalisme het tegenovergestelde is van de zogezegde ‘superstaat’ waarmee sommigen schermen. Het hele idee van federalisme is juist het spreiden van macht, checks and balances waardoor verschillende instellingen elkaar in evenwicht houden, maar ook tussen niveaus onderling, zodat lokale, nationale en federale machten elkaar aanvullen, controleren en, waar nodig, inperken.

De Europese federatie – want dat is het – is historisch gegroeid als de enige manier om onze nationale staten sterk te houden tegenover de buitenwereld, maar zacht tegenover de eigen bevolking. De relatieve onmacht van onze overheden is de enige garantie om onze vrijheden te behouden.

Geschakeerde identiteit

Federalisme is een mentaliteit. Het vraagt dat elk overheidsniveau volop zijn rol speelt en de andere niveaus hetzelfde laat doen. Om federalisme te doen werken zijn volgens Siedentop “gewoonten, houdingen en gewoonten sterker dan wetten op zich”. Zowel burgers als politici moeten hun geschakeerde identiteit en loyauteit onderkennen. Wie de Belgische ervaring met federalisme een beetje volgt, geeft hem gelijk.

Maar ook Europees wordt dat steeds moeilijker. De dreigende buitenwereld heeft de roep om soevereiniteit doen opflakkeren, die zelfs in kleine landen uitsluitend in termen van nationale macht gezien wordt. De zelfgekozen beperkingen die we met de Europese integratie zijn aangegaan, worden dan gezien als een aanslag op de democratie. En dat Europa zelf een sterke parlementaire democratie is, wordt ontkend. Het past niet in ons nationalistische denken.

De vraag hoe we onze democratie vormgeven zal alleen maar toenemen. Economisch, militair en ideologisch ligt onze eigenheid wereldwijd onder vuur. Ook intern zijn democratische deugden als voorzichtigheid en verdraagzaamheid minder vanzelfsprekend. Ze gebruiken misschien een andere taal, maar de Fransen en de Duitsers hebben dezelfde melodie vast: een democratie die “sterk, soeverein, vrij is en meester van haar eigen lot” zal alleen gewaarborgd worden in een EU die federaal denkt, doet en spreekt.