De strijd van paus Benedictus XVI is nog lang niet gestreden

Ross Douthat is columnist bij The New York Times, waar deze bijdrage eerst verscheen.

De eerste paus in de geschiedenis die aftrad was Celestinus V, geboren als Pietro Da Morone. Hij was de 80 al gepasseerd en leefde als een vrome kluizenaar toen het College van Kardinalen hem in 1294 tot paus verhief, om een eind te maken aan een impasse die twee jaar had geduurd. Celestinus voelde zich niet opgewassen tegen zijn taak en trad snel af. Hij verwachtte terug te keren naar zijn kluizenaarsbestaan, maar zijn opvolger, Bonifatius VIII, hield hem gevangen uit vrees dat een rivaliserende factie hem tot tegenpaus zou uitroepen. Na een jaar in gevangenschap overleed Celestinus. Zijn opvolger, een van de meest ambitieuze middeleeuwse pausen, kwam in een rampzalig conflict met de koning van Frankrijk terecht en eindigde zelf in de gevangenis in de weken voor zijn dood.

Het vreemde latere leven van paus Benedictus XVI, die 95 was toen hij vorige zaterdag overleed, was niet zo dramatisch als dat van Celestinus. Maar bevredigend was het evenmin. Bijna tien jaar lang speelde Joseph Ratzinger een eigenaardige en vage rol als ‘emeritus paus’ terwijl zijn opvolger, Franciscus, veel van zijn werk ontmantelde. De voormalige paus moet gedacht hebben dat zijn nalatenschap veilig was. Het draaide anders uit, want het Vaticaan kwam in handen van zijn oude vijanden – Gods wegen zijn ondoorgrondelijk.

Als paus had Benedictus onvermoeibaar geijverd om te vermijden dat de breuklijnen die na het Tweede Vaticaans Concilie waren ontstaan – de leegloop van de kerken in de westerse wereld, de conflicten over de liturgie en de seksuele ethiek – de katholieke Kerk uiteen zouden doen vallen. Hij was een briljant theoloog en stelde zijn buitengewone intellect ten dienste van de continuïteit: de bevestiging van de geloofskernen van de Kerk, de verdediging van de traditionele vroomheid tegen academische revisionisten, de overtuiging dat het Tweede Vaticaans Concilie niet zomaar in de plaats kwam van de eeuwenoude tradities van de Kerk.

Zijn werk was een inspiratie voor veel katholieken en vooral voor bekeerlingen die een synthese zochten tussen de rede en de bovennatuurlijke religie. Anderzijds maakte hij ook veel vijanden, op de eerste plaats bij de progressieve katholieken, die zijn orthodoxie niet zagen zitten en vonden dat de Kerk een blijvende revolutie nodig had om Gods doel in de moderne wereld te vervullen.

Maar tot aan zijn aftreden zag het ernaar uit dat Benedictus’ streven naar stabiliteit en continuïteit geslaagd was, dat hij een echte synthese tussen de Kerk van voor en na Vaticaan II tot stand had gebracht. Dat hij de Kerk gevrijwaard had van de schisma’s die andere christelijke gemeenten (de anglicanen, de methodisten) na de maatschappelijke revolutie van de jaren 1960 hadden verdeeld.

Franciscus

Na zijn aftreden bleek dat niet het geval te zijn. De verzamelde kardinalen kozen geen conservatief, maar een onverwachte buitenstaander als zijn opvolger. En het pontificaat van paus Franciscus werd al snel gekenmerkt door een sterk streven naar liberalisering, een opvallende verandering van personeel en beleid en de terugkeer van veel van de discussies uit de jaren 1970 die Benedictus dacht opgelost te hebben.

De agenda van de nieuwe paus heeft nog niet de Kerk tot stand gebracht die de progressieve katholieken wensen. Keer op keer leek Franciscus bereid tot een beslissende verandering in controversiële kwesties, van de communie voor gescheiden en hertrouwde gelovigen tot het priestercelibaat. Maar elke keer koos hij daarna voor een meer dubbelzinnige koers. Soms gebeurde dat na een interventie van Benedictus, die zijn opvolger leek te waarschuwen dat hij niet te ver mocht gaan.

Toch is de Kerk onder Franciscus weer openlijk verdeeld. De progressieve katholieken van Noord-Europa, aangevoerd door de Duitse bisschoppen, dringen aan op revolutie met progressieve standpunten rond seksualiteit, lekenvoorgangers en intercommunie met protestanten.

De meer conservatieve hiërarchie in de Verenigde Staten wordt door sommige bondgenoten van Franciscus als gevaarlijk rebels beschouwd. Ze krijgt het verwijt een geest van een breuk op rechts te tolereren. En na alle inspanningen van Benedictus om de traditionalisten met Vaticaan II te verzoenen door binnen de moderne Kerk ruimte te maken voor de Latijnse mis, heeft Franciscus weer strenge beperkingen ingevoerd, waarmee hij de traditionalisten bewust in de richting van het schisma stuurt.

Revolutie vs. paranoia

De continuïteit en de stabiliteit die Benedictus verdedigde, worden dus langs beide kanten ondermijnd. Op links door het idee van Vaticaan II als een doorlopende revolutie die nooit mag eindigen, op rechts door een mengeling van pessimisme en paranoia, een heel onconservatieve vervreemding van het pauselijk gezag.

De bewonderaars van Benedictus kunnen in het verloop van de gebeurtenissen na zijn aftreden moeilijk een bevestiging van zijn beslissing zien, als werk van de Heilige Geest. Zijn lange streven om de Kerk institutioneel samen te houden is ondermijnd en deels ongedaan gemaakt. Maar zijn theologische nalatenschap en zijn visie op het katholieke christendom zullen de Kerk nog tientallen jaren of zelfs eeuwen beïnvloeden. Zijn strijd is nog lang niet gestreden.

_{© The New York Times}