De natuur vraagt de scheiding aan

De landbouwsector en de natuur staan, zo lijkt het tenminste, nog maar eens lijnrecht tegenover elkaar dezer dagen. Vooral in Nederland bereikte de ‘stikstofdiscussie’ de afgelopen weken een hoogtepunt door een uitspraak van de Raad van State die stelt dat er te veel stikstof in de natuurgebieden terechtkomt. Natuurgebieden die naast de lokale bescherming ook door Europa worden beschermd.

Sinds de uitspraak in Nederland regent het protesten van landbouwers die er half het land bezetten om hun ongenoegen te uiten over de natuurregels die de overheid wil nemen om tegemoet te komen aan de juridische bezwaren.

Intussen waarschuwen wetenschappers en juristen dat ook bij ons een dergelijk scenario opdoemt. De hoeveelheid stikstof die in Vlaanderen in de natuurgebieden neerdaalt uit de lucht is zelfs hoger dan in Nederland. Voor de volledigheid: niet al die stikstof is afkomstig uit de landbouw. Ook het verkeer, de industrie en de huishoudens dragen hun steentje bij. Maar de grootste bijdrage van stikstof afkomstig uit ons land komt effectief uit de landbouw en het verkeer.

Verdwijnende soorten

Natuur en een teveel aan stikstof zijn een nefaste combinatie voor de kwaliteit van die natuur. Tal van soorten kunnen niet om met de veranderingen die stikstof veroorzaakt, en verdwijnen. Maar Vlaanderen heeft zich, net als alle andere Europese lidstaten, lang geleden geëngageerd om de zogenaamde staat van instandhouding van onze natuur tegen 2020 in een gunstige richting te laten evolueren en tegen 2050 helemaal op punt te krijgen. De Vlaamse overheid maakte in april van dit jaar zelf bekend hoe het met onze natuur gaat. Ondanks een aantal beperkte positieve signalen bevindt de overgrote meerderheid van onze natuurlijke habitats (41 van de 44 habitats) zich nog steeds in een matig (3 habitats) tot zeer (38 habitats) ongunstige staat. Stikstofdepositie wordt expliciet genoemd als een belangrijke boosdoener. De conclusie kan niet anders dan hard zijn. Ook het stikstofbeleid in Vlaanderen faalt over zowat de hele lijn als we de kwaliteit van de natuur als waardemeter nemen.

De sleutel tot het oplossen van het probleem is niet eenvoudig. De bij heel wat natuurliefhebbers populaire eis om onze landbouwsector drastisch te hervormen, waarbij de veestapel fors wordt afgebouwd en elke landbouwer in de richting van de biologische landbouw wordt gedwongen, lijkt politiek onrealiseerbaar en praktisch ook weinig realistisch. Bovendien stellen onderzoekers dat biologische veeteelt niet steeds de gewenste winsten genereert wat betreft duurzaamheid, bijvoorbeeld door de inname van nog meer gronden.

De oplossing ligt, alweer, bij een slimme ruimtelijke inrichting van ons buitengebied. Het verweven van landbouw en natuur is al jaren een beleidsdoel op zich. Vlaanderen is ruimtelijk misschien wel de meest versnipperde regio in Europa. Dat maakt dat landbouw die gericht is op (voedsel)productie en dus een zo hoog mogelijke productiviteit wil behalen per bewerkte oppervlakte vaak ruimtelijk nauwelijks gescheiden is van terreinen waar we de Europese natuurdoelen willen/moeten realiseren. Op die plaatsen die natuurdoelen realiseren is haast onmogelijk. Een vorige week in Nature gepubliceerde Duitse studie toont aan dat tussen 2008 en 2017 in Duitsland in semi-natuurlijke graslanden de biomassa, de hoeveelheid en de soortensamenstelling van geleedpotigen afnam met respectievelijk 67 procent, 78 procent en 34 procent. Vooral terreinen waar op landschapsschaal landbouw en natuur verweven waren, blijken het grootste verlies aan insecten te laten optekenen.

Omgekeerd liggen er ook honderden kleine snippers natuur middenin landbouwgebieden.

Die afbakening is vaak het resultaat van lokale overlegprocessen in het verleden, waarbij compromissen gesloten werden. Compromissen die vandaag zowel de natuurkwaliteit als de landbouwsector schaden. Om dat op te lossen dringt zich een dringende ruimtelijke shift op waarbij grote eenheden natuur ingericht worden en ze meteen ook landschappelijk maximaal gezuiverd worden van stikstofdepositie. Tegelijk moeten grote eenheden landbouw de kans krijgen om weer echt te worden ingezet voor (voedsel)productiegerichte landbouw.

Naar natuurvalleien, woudcomplexen en heidevlaktes

Die ruimtelijke scheiding realiseren vergt een intens overlegproces, maar ook duidelijke streefdoelen waarbinnen dat overleg kan gebeuren. De compromissen uit het verleden hebben aangetoond dat ze noch de landbouw noch de natuur ten goede zijn gekomen. Willen we de natuurkwaliteit echt aanpakken, dan kan het een oplossing zijn om grote eenheden natuur en grote eenheden landbouwgebieden in te richten en van elkaar te scheiden door (stikstof)buffers zoals argo-ecologische landbouwbedrijven.

Concreet zullen beek- en riviervalleien, bosrijke gebieden of zelfs volledige gemeenten ingekleurd worden als zones waar het realiseren van de natuurdoelen voorop komt te staan. In dat kader is het plan om extra nationale/Vlaamse parken te realiseren een stap in de richting van het behalen van de Europese natuurdoelen. Alleen zal het louter afbakenen ervan onvoldoende zijn. Er zal actief moeten worden gezocht naar een manier om in die gebieden de stikstofdepositie uit landbouw en verkeer terug te dringen. Daarbij is het versneld uitfaseren van natuurbelastende landbouwactiviteiten, maar ook het beperken van uitstoot door verkeer in en rond deze parken essentieel. Dat we vandaag over de E314 nog steeds aan 120 kilometer per uur door het nationaal park Hoge Kempen mogen scheuren, valt niet te rijmen met de Europese natuurdoelen.