De last van betrokken burgers: wie aanstoot neemt aan het bestaan van hun publieke mening, neemt aanstoot aan de vrije meningsuiting

Alicja Gescinska is schrijfster en filosofe verbonden aan de Universiteit van Buckingham. Ze is voorzitter van PEN Vlaanderen en VUB Fellow. Haar column verschijnt tweewekelijks.

Op Twitter belandde Luc Sels dit weekend in een heuse – excusez le mot – sh*t storm. De Leuvense rector had in een tweet gewaarschuwd dat Dries Van Langenhove een groter gevaar voor de democratie vormt nu die uit de Kamer is gestapt. Dat zo’n uitspraak resulteert in een litanie aan verwensingen uit bepaalde hoek is niet verbazend. Wel verbazend was de inhoud van al die verwensingen. De steen des aanstoots bleek bijna unaniem dat een rector zich had uitgelaten over een politieke kwestie. Een rector hoort niet aan politiek te doen!

Die opvatting getuigt van grote politieke ongeletterdheid. Het tegendeel is immers waar. “Politieke vragen zijn te belangrijk om alleen aan politici over te laten”, zei Hannah Arendt ooit treffend. De waarde en het gewicht van die uitspraak kunnen nauwelijks overschat worden: de sterkte van een democratie wordt bepaald door de sterkte van de betrokkenheid van de burger. En een rector is een van die burgers.

Meer nog dan zijn recht is het zelfs zijn plicht om een mening te hebben en die op beschaafde wijze te uiten. Je kunt het er gerust inhoudelijk mee eens of oneens zijn. Maar wie aanstoot neemt aan het bestaan op zich van die publieke mening, neemt aanstoot aan de vrije meningsuiting die zo wezenlijk is voor een gezond politiek bestel.

In een reactie reageerde de Leuvense rector dat hij hoopt en denkt dat iedereen zich in een democratie mag bezighouden met politieke kwesties. Het is in dat opzicht relevant om een uitspraak van Martha Gellhorn in herinnering te brengen. Gellhorns naam doet misschien niet meteen een belletje rinkelen. En als dat wel het geval is, dan misschien omdat zij een van de vele vrouwen van Ernest Hemmingway is geweest.

Maar die omschrijving doet afbreuk aan Gellhorns eigen intellect, moed en talent. Gellhorn was veel meer dan de vrouw van. Ze was een van de belangrijkste oorlogscorrespondenten van de vorige eeuw. Ze bracht het genre van de oorlogsverslaggeving naar nieuwe literaire hoogtes. De Spaanse Burgeroorlog, de Tweede Wereldoorlog, de Vietnamoorlog, de burgeroorlog in El Salvador; Gellhorn getuigde erover met haar eigen ogen en haar unieke pen.

In een van haar stukken schreef ze: “Mensen zeggen vaak, met trots: ‘Ik ben niet in politiek geïnteresseerd.’ Ze zouden net zo goed kunnen zeggen: ‘Ik ben niet geïnteresseerd in mijn levensstandaard, mijn gezondheid, mijn job, mijn rechten, mijn vrijheden, mijn toekomst of eender welke toekomst.’” Als we ook maar iets van controle willen hebben over onze wereld en ons leven, aldus Gellhorn, dan moeten we ons allemaal inlaten met politiek en ons uitlaten over politiek. Dat is de werkelijke betekenis van ‘aan politiek doen’ in een democratie: betrokken zijn, nadenken over de samenleving, participeren in het debat en proberen bij te dragen aan een betere besluitvorming en een beter beleid.

Die betekenis lijkt vandaag grotendeels verloren te zijn geraakt. Politiek is al te zeer verengd tot partijpolitiek. Politiek is iets dat we als burger uitbesteden aan politici. De burger kleurt om de zoveel jaar een bolletje en daarmee heeft hij zijn belangrijkste democratische plicht vervuld. De burger schudt eens met de kaarten, waarna de politici er vier of vijf jaar lang mee mogen spelen. Voor het overige moet hij zich niet te veel met politieke zaken moeien, en al zeker niet wanneer hij een intellectueel of academicus is. Die moet zich met zijn vita contemplativa bezighouden.

Hannah Arendt nam die ingesteldheid vurig op de korrel. We drijven immers weg van de historische wortels en betekenis van democratie en politiek in het oude Griekenland en het oude Rome. Democratie en politiek betekenden daar in de eerste plaats niet het reilen en zeilen van een aparte politieke klasse, maar de vrije participatie van burgers in de polis. Je bent vrij in je politieke betrokkenheid.

Arendt stelde vast dat meer en meer mensen in het Westen menen dat het vrij zijn van politiek een basisvrijheid is; en ze maken van die vrijheid gebruik om zich van de wereld en hun verantwoordelijkheden af te keren. Het gevolg van die ‘inner emigration’ is altijd een verlies aan medemenselijkheid. Daarom prees Arendt de intellectueel, de filosoof, de schrijver, de academicus die de vita activa omarmt en zich wel uit in politieke kwesties.

Precies wat Luc Sels heeft gedaan dus.