De klimaatbeweging en vreedzaam protest: een eeuwigdurend huwelijk?

Juli 2017, Iowa, VS. Jessica Reznicek en Ruby Montoya bekennen dat ze verschillende bulldozers in brand staken en onderdelen van de Dakota Access-oliepijpleiding vernielden. Waarom gaan twee jonge vrouwen over tot sabotage, wetende dat hen meer dan een eeuw gevangenisstraf boven het hoofd hangt? In hun eigen woorden: “Deze pijpleiding tegenhouden. (…) Gevangenisstraf doet er niet toe als we geen proper water hebben.”

We moeten de wanhoop aan de basis van dergelijke schijnbaar radicale acties bekijken in het licht van de urgentie van de klimaatcrisis. Ondanks een 26ste Conference of Parties (COP26) afgelopen zomer schiet de CO2-uitstoot weer omhoog. Ze ligt volgens het Internationaal Energieagentschap op koers om in 2022 een nieuwe all time high te bereiken. Berekeningen op basis van de cijfers van het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) tonen aan dat ons aan dit tempo nog zeven jaar uitstoot rest om de opwarming van de aarde te beperken tot 1,5 °C.

Als de bejubelde beloftes van de afgelopen klimaatconferenties waargemaakt worden, zetten we een significante stap in de goede richting. Een blik op de realiteit vertelt ons echter dat de weg hoe dan ook nog lang is. De CO2-emissies zijn sinds de eerste COP in 1995 met 60 procent gestegen. Deze toegenomen emissies zorgen ervoor dat de globale gemiddelde temperatuur op weg is om de komende decennia meerdere graden te stijgen.

Volgens het laatste IPCC-rapport is elk moment dat we niet drastisch ingrijpen een gemiste kans op een enigszins leefbare toekomst. En volgens een klimaatupdate van de Wereld Meteorologische Organisatie (WMO), die gisteren bekend raakte, wordt de kans almaar groter dat de aarde nog voor 2027 al 1,5 graad warmer zal zijn. Er is nood aan doortastend beleid dat durft in te gaan tegen de huidige wereldeconomie, die draaiende wordt gehouden door raffinaderijen en pijpleidingen. Enkel systeemverandering biedt een kans op netto-nulemissies en dus op een leefbare aarde.

Systeemverandering

Dat is precies wat Andreas Mälm voorstelt in zijn boek How to Blow Up a Pipeline (2021). Hij laat zien hoe sociale bewegingen in het verleden systeemveranderingen realiseerden door een combinatie van massamobilisatie en militante actie.

Een belangrijk voorbeeld zijn de suffragettes in Groot-Brittannië. Na tientallen jaren van vreedzame protesten besloot een radicale flank dat drastischer maatregelen nodig waren. Er volgde een golf van brandstichting, het ingooien van ruiten en andere vormen van vandalisme. Onder andere deze vernielingen zetten de Britse machthebbers onder druk om de Representation of the People Act 1918 aan te nemen. Op een gelijkaardige manier werd aan de eisen van de burgerrechtenbeweging in de VS in 1964 en 1968 voldaan: niet na vreedzame onderhandelingen maar na honderden gewelddadige rellen en nationale golven van vernieling.

In beide gevallen lijkt het dat beleidswijzigingen, althans gedeeltelijk, tot stand kwamen uit vrees voor verdere escalatie vanwege de radicale flank. Kan de klimaatbeweging op een soortgelijke manier een systeemverandering afdwingen?

Het moreel dilemma

De klimaatbeweging overspoelde de afgelopen tien jaar wereldwijd de straten met miljoenen demonstranten. Van geweld is nog altijd geen sprake. Nochtans vinden veel van de verwoestende gevolgen van de klimaatcrisis hun oorsprong in de pijpleidingen, kolenmijnen en fossiele energiecentrales die op globaal niveau alomtegenwoordig zijn. Die infrastructuur is een makkelijk doelwit voor sabotage, zonder dat dat fysieke schade zou toebrengen aan levende wezens. Zo’n vorm van sabotage zou enorm veel druk op het winstmodel van bedrijven en overheden zetten.

Een belangrijk deel van de klimaatbeweging gelooft echter dat geweld niet moreel te verantwoorden is. Een dieper begrip van het concept ‘geweld’ stelt dit moreel pacifisme in vraag.

In zijn boek Geweld (2009) introduceert Slavoj Žižek het concept systemisch geweld. Systemisch geweld ontstaat als gevolg van het dagelijks functioneren van onze economische en politieke systemen. Voorbeelden van systemisch geweld zijn schade aangericht door vervuiling, gevolgen van extreme weersomstandigheden en degradatie van inheems land. Volgens het wetenschappelijk tijdschrift The Lancet leidt een warmere wereld ook tot meer ondervoeding en ziekteoverdracht. Het aantal mensen getroffen door dit geweld zal sterk stijgen naarmate de concentratie broeikasgassen in de atmosfeer toeneemt.

Verbleekt het vernielen van een pijpleiding dan niet in vergelijking met het disproportionele systemisch geweld waartoe ze bijdraagt? Vanuit deze analyse kunnen we de acties van Reznicek en Montoya zien als een vorm van zelfverdediging tegen buitensporig systemisch geweld. Door middel van vreedzaam protest of sabotage: de klimaatbeweging zal haar acties moeten opschalen, en dat zal snel moeten gebeuren.