De discussie over de beelden van Leopold II bevestigt dat we de ernst van de geslagen wonden blijven onderschatten

De discussie over de beelden van Leopold II is materiaal voor een les over sofismen. De beelden moeten blijven, lees ik, omdat ze historisch of artistiek erfgoed zijn. Of omdat we anders van alles en nog wat moeten weghalen, het wordt eindeloos. Of omdat we een slecht stuk van onze geschiedenis verdringen, en wie zijn geschiedenis vergeet zal ze herhalen. De standbeelden hebben een pedagogisch nut, mits de juiste duiding...

Moet het echt, die discussie? Ik vind ze pijnlijk, omdat ze bevestigt dat we de ernst van de geslagen wonden blijven onderschatten. Iets wat we in België al meer dan een eeuw doen als het over Belgisch Congo gaat.

Het is nochtans eenvoudig. Standbeelden zijn bedoeld om iets of iemand te eren. Met die van Leopold is dat niet anders. Iemand op een sokkel zetten, iedereen weet wat die uitdrukking betekent. Zouden standbeelden nu plots bedoeld zijn om iemand aan te klagen? Om leed te herdenken? Duitsland heeft geen standbeelden staan van Hitler om de oorlog te herdenken, ook geen beelden van Hitler beklad met jodensterren. Iedereen zou dat wansmakelijk vinden. Waarom zou het wel OK zijn voor de wreedheid van Leopolds bestuur in Congo? Ik voel daarin geen liefde of respect voor de slachtoffers, ik voel vooral woede die terecht is maar die ons in de weg staat om het herdenken een juiste plaats te geven.

Standbeelden zijn niet neutraal. Ze beogen geen inzicht, maar een bepaalde kijk op de geschiedenis. Meestal dekken ze de gang van zaken toe. Zouden het nu plots educatieve middelen zijn om de kolonisatie te begrijpen? Educatie vereist kennis van feiten, inzicht in systemen, structuren, motivaties. Daarvoor hebben we scholen en leerplichtonderwijs. Daar moet meer aandacht gaan naar Congo, maar dat doe je niet met standbeelden. Een bekladde Leopold geeft geen beter zicht op de mechanismen van economisch, politiek en cultureel machtsmisbruik en van ontmenselijking zoals die werkten in Congo. Integendeel, het wekt de indruk dat die mechanismen te reduceren zijn tot de slechte keuzes of het demonisch karakter van één persoon. Het tegendeel is waar.

Dus laten we alle beelden die in de publieke ruimte hulde brengen aan deze man, rustig en vriendelijk wegvoeren en het materiaal ervan recycleren, aangezien de meesten onder ons, pace Jonathan Holslag, zich niet meer in die hulde kunnen vinden en voor het status quo argumenten moeten zoeken bij artistieke, educatieve of erfgoedwaarden. Indien het historisch of artistiek waardevolle sculpturen zijn, kunnen ze in een archief of museum met de beste zorgen worden omringd. Die objecten kunnen er niets aan doen dat ze een individu voorstellen wiens politiek in onze ogen laakbaar was. Niet de objecten hebben hun tijd gehad, wel het feit dat ze als voorwerp van respect op sokkels in onze openbare ruimtes staan.

Laten we in eenzelfde beweging nadenken over methodes om, vanuit een collectief bewustzijn en collectieve herinnering, de hel te representeren die Congo voor velen was, het lijden en de spijt achteraf. Dat doe je niet enkel door je woede te laten zien. Het zal een beetje ingewikkelder zijn, het vergt meer arbeid aan onszelf als persoon en als maatschappij. Herdenken is een subtiele evenwichtsoefening en herdenkingsplekken ontstaan best in een open en transparant proces. Want we herdenken niet ons leed, maar dat van anderen. Het gevaar dat we ons dat leed toeëigenen is groot, daarom is dit moeilijke arbeid. Maar het kan. Waarom heeft Brussel geen monumentale herdenkingsplek voor het massale lijden van de Congolese bevolking, zoals Berlijn zijn Denkmal für die ermordeten Juden Europas? Met een bekladde of onthoofde Leopold II maken we ons er veel te makkelijk vanaf. Wanneer je vader of een andere autoriteitsfiguur (en die koning is sowieso een symbolische autoriteitsfiguur) jou veel schade en leed heeft berokkend, ofwel aan jou persoonlijk ofwel aan anderen, zodat jij er zelf onder lijdt of je ervoor moet schamen, dan los je dat niet op door je leven lang rond te lopen met het beeld van zijn besmeurd hoofd op een pancarte. Zo bewijs je hem teveel eer, en blijf je levenslang slachtoffer. Je zal hem zachtjes maar heel duidelijk uit je leven moeten wegschuiven, en de juiste manier moeten vinden om het leed te herdenken en te vervangen door liefde.

We moeten de herinnering aan Congo in de openbare ruimte brengen op een manier die tot vandaag ongezien is, ook niet in Tervuren, en daarbij kunnen standbeelden van Leopold II die herinnering niet langer vertegenwoordigen.