De 14de eeuw werd geteisterd door oorlog, pandemie en klimaatverandering. Sounds familiar?

Valerie Trouet is klimaatwetenschapper aan de Universiteit van Arizona (VS) en auteur van Wat bomen ons vertellen. Haar column verschijnt voortaan maandelijks.

Mijn eerste serieus lief raadde me aan om De waanzinnige veertiende eeuw te lezen. Ik was zestien en moest voor geschiedenis een essay schrijven over de kruistochten. Hoewel de laatste kruistocht tegen de veertiende eeuw al lang was afgelopen, dacht mijn lief dat ik er toch baat bij zou hebben om Barbara Tuchman’s klepper van 766 pagina’s te lezen. Het was een heel serieus lief.

Meer dan dertig jaar later heb ik Tuchmans klassieker nog steeds niet gelezen (sorry Thomas), maar word ik in mijn werk wel met mijn neus op de waanzinnigheid van die veertiende eeuw gedrukt. We hebben namelijk op basis van jaarringen van bomen voor elke zomer van de voorbije achthonderd jaar de positie van de straalstroom boven Europa gereconstrueerd. De straalstroom is de wind die op grote hoogte waait en die het weer aan het aardoppervlak orkestreert. Armand Pien, bijvoorbeeld, altijd een man van zijn tijd, wees dikwijls naar de straalstroom wanneer hij aan zijn kijkers wou uitleggen waarom het alweer een natte zomer zou worden in België.

Nu blijkt dat de veertiende eeuw niet alleen waanzinnig was voor de Europese bevolking, maar ook voor de straalstroom. Aan het begin van de middeleeuwen bracht de straalstroom hoofdzakelijk aangenaam warme en droge zomers naar onze contreien, maar rond 1350 veranderde hij van positie en sloeg dat om. Veel meer mag ik daar voorlopig niet over zeggen, want dit is work in progress. Als alles goed loopt, kan u tegen het einde van het jaar over onze bevindingen lezen in het betere wetenschappelijk tijdschrift en misschien wel in uw favoriete krant. Maar wat ik wel kan vertellen, is dat net op het moment dat West-Europa te kampen kreeg met de Honderdjarige Oorlog en de Zwarte Dood, ook het klimaat drastisch veranderde. Oorlog, pandemie, en klimaatverandering, sound familiar?

Bruce Campbell, een historicus aan de Queen’s University in Belfast, verwijst naar de veertiende eeuw als The Great Transition, de periode waarin West-Europa de overgang maakte van een feodale samenleving, een waarin vazallen onderworpen waren aan leenheren, naar een meer gelijkwaardige samenleving, een waar socio-economische mobiliteit mogelijk werd. In een eeuw tijd roeide de pest een derde tot de helft van de Europese bevolking uit, waardoor er minder monden te voeden waren, maar ook een tekort ontstond aan arbeidskrachten. De overlevende arbeiders kwamen in een onverwachts sterke onderhandelingspositie te staan en opeens lagen hogere lonen – of lonen tout court - en het einde van feodale verplichtingen op tafel. De middenklasse was geboren.

Tegelijkertijd leidde de Honderdjarige Oorlog tot een meer gecentraliseerd bestuur, de ontwikkeling van een belastingsysteem en het ontstaan van een staatsinkomen dat gebruikt kon worden niet alleen om de Engelsen en/of Fransen te verslaan, maar ook om de gezondheids- en klimaatcrisis aan te pakken. Europa maakte dus gebruik van de perfecte storm aan barre omstandigheden om in te zetten op technologische vernieuwingen binnen de landbouw, de industrie, en de scheepvaart, maar ook daarbuiten, denk bijvoorbeeld maar aan Gutenbergs drukpers. Die vernieuwingen hielpen om het juk van de oude politieke en socio-economische wereld van zich af te schudden en om een nieuwe wereld te ontdekken. En dat mag je redelijk letterlijk nemen: minder dan veertig jaar na het einde van de Honderdjarige Oorlog bereikte Columbus Amerika, and the rest is history.

De vraag is of we aan de start van de eenentwintigste eeuw, nu we opnieuw met een triumviraat aan oorlog, pandemie, en klimaatverandering te kampen hebben, er ook in zullen slagen om een Great Transition te maken. Een globale transitie deze keer, waarin we armoede en ecocide achter ons laten en volop gaan voor een meer duurzame en rechtvaardige maatschappij. Ik ben optimistisch en houd me vast aan de gedachte dat de onrust die ik voel en de gruwel en onzekerheid die ik zie, een teken zijn dat die transitie in gang is gezet. Dat er ons opnieuw een waanzinnige eeuw te wachten staat. Misschien toch Tuchmans boek eens lezen.