Dat de Commissie Koloniaal Verleden uitliep op een sisser, kan een sprankel hoop bieden

Mark Elchardus is emeritus professor sociologie aan de Vrije Universiteit Brussel (VUB). Zijn bijdrage verschijnt tweewekelijks.

Het tweede volle jaar Vivaldi-regering zit erop. De vier seizoenen herleid tot herfsttij van de hoop en een donkere winter.

Wat kon mislopen, liep mis. Inflatie boven de 10 procent, meer mensen op weg naar bestaansonzekerheid, verdampend spaargeld, hogere belastingen, lange wachtrijen in de zorg, een jonge politieman gekeeld door iemand die niet vrij had mogen rondlopen, drukke drugshandel in de metrostations, asielzoekers op straat in barre winterkou, de herintrede van schurft, voetbaloverwinningen die niet tot vreugde en vrolijkheid leiden, maar met geweld en vernieling worden gevierd, een aanslepende oorlog in Oekraïne, risico op wereldoorlog, een Europese Unie die er voor spek en bonen bijstaat terwijl de Verenigde Staten het Oekraïne- en Rusland-beleid bepalen, groene zelfklevers die grossieren in almaar ambitieuzer klimaatdoelstellingen terwijl weer meer steenkool wordt verbrand en schaliegas aangevoerd.

Meer en meer mensen haten “de politiek” en worden depressief. De Croo en co. pleiten onschuldig. Machteloosheid is hun alibi. Psychologen komen in de krant uitleggen dat de depressies misschien wel het gevolg zijn van nog te hoge verwachtingen op geluk en welvaart. Bijstellen is de boodschap, naar beneden die verwachtingen, net zoals de thermostaat.

Laten we contrair zijn, 2023 in het teken van hoop, goesting en daadkracht stellen. Hier en daar valt immers een sprankel hoop te bespeuren. Een aantal van de Vivaldi-partijen liet de Commissie Koloniaal Verleden eindigen op een sisser. Op die manier spraken ze ons wat moed in.

Wraak of gerechtigheid?

Doch zelfs dan blijkt Vivaldi een maatje te klein. Een overtuigende reden voor de flop hoorden we niet. We kregen geen argumentatie waarom de omgang met het verleden wel kan eindigen in erkenning van wat we vandaag afkeuren en diep betreuren, maar daarom nog niet meteen in verantwoordelijkheid en herstel.

Verontschuldigingen over het koloniaal verleden impliceren immers dat alle Belgen, ongeacht hun handelen en dat van hun voorouders, verantwoordelijk zijn voor de koloniale wandaden. Dat soort collectieve verantwoordelijkheid oogt barbaars; heeft meer met wraak dan met gerechtigheid te maken. Het benadert verantwoordelijkheid zoals ontaarde bezettingslegers dat doen: zoek niet naar de verantwoordelijke van een aanslag, zet wat burgers tegen de muur en vuur. Op een gelijkaardige manier worden alle levende Belgen verantwoordelijk geacht voor de wandaden die een aantal Belgen in Congo pleegden tussen 1908 en 1960, of, in de woke versie van het gebeuren, voor het onrecht dat de “witten” de “zwarten” maar blijven aandoen.

Onder welke voorwaarden kan verantwoordelijkheid op die manier worden gebruikt, losgekoppeld van persoonlijk handelen, louter steunend op een overeenkomst van nationaliteit, huidskleur of een ander gemeenschappelijk kenmerk?

Men dient daartoe, ten eerste, de notie van collectieve verantwoordelijkheid te aanvaarden. Alle Russen worden dan verantwoordelijk voor de invasie van Oekraïne, alle moslims voor terreur in naam van de islam, alle Iraniërs voor de wandaden van het theocratische regime. Ten tweede moet de betrokken gemeenschap voldoende continuïteit hebben om de huidige leden verantwoordelijk te kunnen stellen voor de daden van een aantal vroegere, inmiddels lang overleden leden.

Ik heb het moeilijk met die eerste voorwaarde. Zij onderwerpt individuen volkomen aan hun gemeenschap, op een zodanig totale wijze dat het kenmerk dat zij met die gemeenschap delen, volstaat om hen schuldig te achten.

Bloed en Bodem

Over de tweede voorwaarde bestaan botsende opvattingen, waaronder twee extreme standpunten. Het standpunt van nagenoeg alle redelijke mensen ligt daar ergens tussenin, maar de extremen bieden het voordeel van de duidelijkheid.

Het eerste ontkent elke continuïteit aan de gemeenschap en verwerpt de notie van Leitkultur. Volgens deze opvatting is er eigenlijk geen gemeenschap, enkel een verzameling van individuen. Telkens er iemand bijkomt, dient die niet geïntegreerd of geassimileerd maar moet iedereen opnieuw op zoek naar wat de verzameling, naast divers, nog zou kunnen zijn. Als huidige en vroegere leden van de verzameling zo weinig met elkaar gemeen hebben, is het al te gek de enen verantwoordelijk te stellen voor wat de anderen deden. Waarom zouden de levenden zich verontschuldigen voor de daden van doden waarmee zij geen band voelen?

De andere extreme opvatting beschouwt de gemeenschap als nagenoeg eeuwig en onveranderlijk, bijvoorbeeld genetisch afgebakend en innig verbonden met een bepaald territorium, zoals in het Blut und Boden van de nazi’s. Een vaag residu daarvan vindt men in de opvatting dat men een bepaalde identiteit – Belg, Vlaming, Nederlander – slechts kan hebben als men voorouders heeft met dezelfde identiteit. Voor wie het zo bekijkt, kan collectieve verantwoordelijkheid zinvol zijn, de band met de doden is dan immers hecht.

Het gekke nu is dat ik nog geen enkele verdediger van verontschuldigingen heb gelezen die een Bloed-en-Bodemopvatting hanteert, of iets dat daar ook maar in de verste verte op gelijkt. Het zijn vooral de mensen die eigenheid en continuïteit aan een gemeenschap ontzeggen, het idee van een nationale canon en identiteit verafschuwen, die intens pleiten voor collectieve schuld en verontschuldiging. Het gaat hen niet om verantwoordelijkheid maar om vergelding en die commissie is de zoveelste flauwe poging om ons weer een erfzonde aan te praten.