Asielbeleid in Europa: verandering hangt in de lucht

Mark Elchardus is emeritus professor sociologie aan de Vrije Universiteit Brussel (VUB). Zijn bijdrage verschijnt tweewekelijks.

Volgens de Verenigde Naties zijn er nu wereldwijd meer dan honderd miljoen mensen op de vlucht. Dat wijst op een turbulente wereld, maar ook op de behoefte het asielrecht bij de tijd te brengen.

De inwoners van België hebben daar duidelijke opvattingen over. Dat blijkt uit het recente migratieonderzoek van Randstad. Een meerderheid, 55 procent, vindt dat het asielrecht vandaag misbruikt wordt voor illegale migratie. Slechts 12 procent meent dat dat niet het geval is. De mensen die oordelen dat geen asiel meer kan worden gegeven omdat afgewezen asielzoekers toch in het land blijven zijn veel talrijker dan degenen die het daar niet mee eens zijn (43 versus 17 procent). Een grote meerderheid, 61 procent, is voorstander van opvang in de regio en 41 procent zou liever zien dat de asielaanvragen van niet-Europeanen buiten Europa worden afgehandeld (slechts 18 procent is daar tegen).

Het is weinig waarschijnlijk dat zij snel hun zin krijgen. Nog te weinig politieke partijen houden rekening met wat hun kiezers willen en als zij dat al zouden willen doen, stuiten zij op een Europese regelgeving die een degelijk asielbeleid onmogelijk maakt. Machteloze regeringen zitten met hun neus op de wantoestanden waartoe dat leidt. De groenen verkeren in de waan dat zij dat autoritair kunnen oplossen door manu militari lokale besturen te verplichten opvang te voorzien. Tot voor kort stonden Europese beleidsmakers boven dat alles, tot ook hun wake-upcall kwam.

Die werd aanvankelijk omschreven als de weaponization of migration, het tot wapen maken van migratie. Inmiddels heet dat de ‘instrumentalisering van migratie’. Migranten worden ingezet als een instrument om iets gedaan te krijgen, zoals financiële steun of het opheffen van sancties, of gewoon om een land te destabiliseren, zijn opvangcapaciteit ontoereikend te maken en daarover verdeeldheid te zaaien.

Dat gebeurde toen de Turkse president Erdogan druk zette op de EU door 15.000 à 20.000 vluchtelingen en migranten met bussen en andere middelen naar de grens met Griekenland te brengen, hopend dat zij erin zouden slagen de EU te bereiken en daar de spanning tussen Griekenland en de andere lidstaten zouden opdrijven. Charles Michel, die niet lang daarvoor zijn regering had laten vallen over het Marrakesh-pact (waarin duidelijk staat dat men die mensen aan de grens tot het grondgebied van de lidstaten moet toelaten, hun asielaanvraag behandelen en opvang bieden) haastte zich naar Griekenland om de grenspolitie te bedanken omdat zij de migranten tegenhield en terugstuurde.

Fris in het geheugen ligt het optreden van Wit-Rusland, dat om te reageren tegen de sancties opgelegd door de EU de visumvereisten voor 73 landen ophief en massaal migranten van overal ter wereld invloog en 50.000 à 60.000 van hen afstuurde op de buitengrenzen van de EU.

De EU moest toen wel iets doen. Voor een elite die tot voor kort een nagenoeg opengrenzendiscours hanteerde, is serieuze grensbewaking echter een zware dobber. Daarom moesten eerst wat woorden van betekenis veranderen. Het recept wordt ons aangereikt door René Magritte in zijn kleine schilderij Ceci n’est pas une pipe. “Es ist keine Migrationskrise”, verklaarde Commissievoorzitter Ursula von der Leyen prompt toen de Poolse, Letse en Litouwse grenzen onder zware migratiedruk stonden. “Dit is een poging van een autoritair regime om een democratische buur te destabiliseren.” Met die ‘framing’ kon men aan de slag.

In de Wit-Rusland-crisis werd Polen niet verhinderd kordaat op te treden met het afkondigen van een noodtoestand, het afbakenen van een breed grensgebied waaruit journalisten en ngo’s werden geweerd, en waarin 15.000 militairen als grenswachters werden ingezet. Er ging Europese steun naar Polen, onder meer voor het bouwen van hoge hekken langs de grens. De berichten over schendingen van de mensenrechten kregen slechts een zwakke echo in de Commissie. Er kwam geen protest tegen een Poolse wet die grenswachters toelaat mensen die illegaal de grens zijn overgestoken meteen, zonder boe of bah, terug over die grens te zetten. Zo werden meer dan 40.000 grensoverschrijders teruggestuurd naar Wit-Rusland.

Dat blijkt nu trendsettend. In EU-kringen streeft men inmiddels naar een aanpassing van de regelgeving met de bedoeling het asielrecht te wapenen tegen instrumentalisering en misbruik. Er wordt gewerkt aan wetgeving die het mogelijk maakt luchtvaartmaatschappijen die migranten aanvoeren te sanctioneren, de registratie van asielaanvragen nog enkel toe te laten aan grensposten, de afhandeling van de procedure en de regels voor uitzetting en terugkeer tijdelijk te versoepelen. Die maatregelen zouden in voege treden zodra er sprake is van instrumentalisering. In de grensreglementering van Schengen zal worden gespecificeerd wanneer dat geval is.

Die maatregelen komen nog niet volkomen tegemoet aan het asielbeleid dat een meerderheid van de Belgen wil, maar gaan wel in die richting. Een redelijker aanpak zal er waarschijnlijk ook komen omdat lidstaten zullen proberen de definitie van instrumentalisering ruim te interpreteren, zodat uitzonderingsmaatregelen minder uitzonderlijk worden.

Kortom, verandering hangt in de lucht. Van lijdzaam ondergaan wordt nu minstens geprobeerd een stap te zetten richting redelijk beheersen.