Als Shakespeare nu had geleefd, dan was hij BoekTokker geweest: pleidooi voor een meer dynamische literaire cultuur

Deze week komt de Vlaamse literaire wereld bijeen op LEES!, het festival dat online trots aankondigt te zullen vibreren en inspireren. Ik heb geen idee hoe vlammend het er daar in de Antwerpse Expo aan toe gaat, maar van vibratie is in de literaire wereld doorgaans weinig sprake. Het literaire establishment blijft eenzaam achter bij wat andere disciplines al jarenlang vol enthousiasme doen: vernieuwen, meebewegen.

Onlangs liet de directeur van een vooraanstaand literair instituut me bij de borrel weten nog nooit Netflix te hebben gekeken. Hij glimlachte er parmantig bij. Want Netflix, dat is toch die streamingdienst die de samenleving aan het entertainment-infuus legt en de cultuur een trage hersendood laat sterven?

Zijn reactie is veelzeggend. Vijftien jaar geleden signaleerde Joost Zwagerman in de Frans Kellendonklezing al een literaire ‘quarantaine’. Hij beschreef de wijze waarop de literatuur van de Lage Landen erop gebrand lijkt zich af te wenden van de actualiteit. Zwagerman stelde voor dat we meer zouden gaan spelen, hinkelen, zonder verboden vakken om als schrijver op te landen. Vrij spel.

Jaren later wordt er maar weinig gespeeld. De literaire drang naar quarantaine lijkt te groeien. De kunstvorm die in de loop van de geschiedenis vaak een baken van vernieuwing is geweest, gedraagt zich vandaag als een late adopter, lijkt erop gebrand zichzelf te marginaliseren en zal daar uiteindelijk in slagen. Tegen een zelfverkozen quarantaine is geen enkel vaccin bestand.

‘Literatuur’ is op zich een lastig begrip. Wat als literair wordt beschouwd lijkt zowel vaag als onwrikbaar en is een kwaliteitsstempel waar een selecte club van doorgaans (ja, nog altijd) oudere, witte mannen, over gaat. ‘Dé literatuur’ bestaat natuurlijk niet, maar er bestaat wel iets als een ‘literair klimaat’ waar iedereen die zich professioneel met boeken bezighoudt aan bijdraagt.

Terug naar de directeur: ik vraag hem of hij met die lacune in zijn culturele interesse wel leiding kan geven aan een instituut dat literatuur juist moet versterken? Ik heb een punt, zegt hij, maar het landt niet. Omdat het niet strookt met zijn belevingswereld, met het literaire discours dat weet wie Harry Mulisch en niet wat Squid Game is.

Niet dat zo’n man van mij acuut Zuid-Koreaanse horror moet bingewatchen, maar door in zijn positie (en hij is niet de enige) met het grootste gemak een badinerende houding aan te nemen ten opzichte van een ontwikkeling die op dit moment miljoenen mensen boeit, doet hij zijn doelgroep gruwelijk tekort. De werkelijkheid is namelijk veel weerbarstiger én interessanter.

‘Ik zou meer moeten lezen.’ Begin je over boeken, volgt vaak zo’n ontboezeming. Ik hoor nooit iemand zeggen: ‘Ik zou meer goede series op Netflix moeten kijken’. Wat zegt dat over literatuur? En vooral, wat voorspelt dat voor de toekomst?

Er heerst een crisis in de boekverkoop. Die inspireert ons helaas niet tot schakelen, maar zorgt juist voor een literaire kramp. Ruimte voor experiment is ver te zoeken. Er zijn op dit moment geen vernieuwende boekenprogramma’s, weinig opwindende interdisciplinaire samenwerkingen, nauwelijks aanknopingspunten met sociale media als TikTok, steeds dezelfde auteurs worden gerecenseerd op krantenpagina’s die verdacht veel lijken op de pagina’s van vijftig jaar geleden. Dat wringt.

Met dit gebrek aan, laten we zeggen: nieuwsgierigheid vervreemdt de literatuur zich steeds meer van haar toekomstige lezers. De angst geen literairwaardig weerwoord te vinden op alles wat cultureel verandert en beweegt, leidt tot een funeste onbeweeglijkheid. De roestige literaire contouren worden met man en macht (pun intended) bewaakt. Weapon of choice? Dedain. Bagatellisering. Wat afwijkt van de literaire norm, krijgt al gauw het stempel van frivoliteit. Dat neerhalen gebeurt niet eens bewust, vrees ik, het is een karaktertrek geworden.

Kijk verder, kijk dieper

Literatuur koestert gelaagdheid en kwaliteit, maar die kwaliteit is lang niet zo eenvormig als nu wordt verondersteld. Form is content, schreef Samuel Beckett, maar ook: content is form. Vorm is slechts een verlengstuk van inhoud, niet haar essentie. Het toelaten van nieuwe invloeden, genres, media tot het literaire domein, zal onze literatuur niet oppervlakkiger maken, maar als ‘oppervlakkig’ beschouwde media in de toekomst juist verrijken.

Boeken worden al honderd jaar verfilmd, maar het enorme aanbod van de streamingdiensten zou onze laatste leeslust komen bederven. Onzin. Netflix is al lang niet meer de gezworen vijand van het boek. Streaming heeft bestsellers opgeleverd (Big Little Lies, The Handmaid’s Tale) en geleid tot ‘verboekingen’ voor wie dieper in de psychologie van de personages wil duiken. Winst!

Hetzelfde geldt voor sociale media. Het feit dat influencers zich nu nog voor 90 procent bezighouden met onbegrijpelijke dansjes, wil niet zeggen dat daar geen ruimte ligt voor literaire influencers om lezers wegwijs te maken in het aanbod. Een beweging als #BoekTok zorgt ervoor dat jongeren meer gaan lezen. Mogelijkheden!

Kijk verder, kijk dieper. Over vijf jaar zijn sociale media bepalender dan welke krantenrecensie ook. Of kijk voor mijn part terug, naar lang geleden, toen verhalen mondeling werden gedeeld om donkere avonden door te komen. Kijk naar Shakespeare die schreef ter lering én vermaak, de politieke actualiteit niet schuwde en volgens deskundigen een early adopter was. Destijds. Als Shakespeare nu had geleefd, was hij BoekTokker geweest. Klinkt als clickbait? Waarom niet.

De kansen liggen voor het grijpen, maar de instanties die op dit moment beslissen wát er wordt gerealiseerd, wélke boeken op subsidie mogen rekenen, wélke programma’s gemaakt worden, ontkennen de urgentie en spelen schaamteloos op safe. En versterken zo de crisis die ze proberen te bestrijden want een literatuur die zichzelf afzondert, is er één die uiteindelijk elke relevantie verliest.

Als we ertoe willen blijven doen, zullen wij schrijvers, redacteuren, uitgevers, fondsen, jury’s, recensenten; wij die de literaire toon zetten, gretiger moeten meebewegen. Stappen die vandaag nog kunnen worden gezet: subsidieverstrekkers die hun literaire criteria eindelijk eens in vraag stellen, die ruimte maken voor cross-overgenres en verhalen die buiten de Nederlandstalige verteltraditie vallen; boekenredacties die worden versterkt met meer etniciteiten, vrouwen, jongeren om tot een eigentijdse selectie te komen; prijzen die een voorbeeld nemen aan de Booker Prize die met verrassende shortlists komt; rubrieken die zich laten inspireren door wat nu al op YouTube gebeurt. Alleen, zonder een verschuiving in de literaire mindset, of op zijn minst een positieve discussie erover, zal er ook de volgende vijftien jaar weinig ruimte komen voor vrij spel.

Hinkel. Speel mee. We weten immers allemaal: houden van is ook loslaten. Als we onze literatuur ‘graag zien’, moeten we haar ruimte geven.

Nu is het moment om de weg te verbreden, plaats te maken voor een dynamische literaire cultuur die zich niet achter een stapel stoffige evergreens verbergt, maar zich overal laat zien (ja, ook op TikTok). Niet bang, maar avontuurlijk. Niet voorschrijvend, maar zoekend. Niet arrogant, maar kwetsbaar. Een toekomstbestendige literatuur is er één met open armen.