2015, het jaar waarin iedereen kon zien dat de Europese keizer geen kleren (meer) draagt

Verwoestende terroristische aanslagen, maanden van onzekerheid omtrent de eurozone, eclatante verkiezingsoverwinningen voor populistische partijen, een ongeziene vluchtelingencrisis..., er bestaat geen twijfel over dat 2015 een annus horribilis was voor Europa. Nooit werden de projecten van de Europese Unie en van de Europese liberale democratie op die manier belaagd. De echte vraag voor het komende jaar (of de komende jaren) is: was 2015 een krankzinnig jaar dat we snel vergeten zullen zijn, of was het een overgangsjaar dat de Europese politiek voor jaren zal bepalen?

Wat het antwoord op die vraag ook is: 2015 was het jaar waarin iedereen kon zien dat de Europese keizer geen kleren (meer) draagt. Erger: de keizer ontkende zelfs niet dat hij naakt was. Het klopt dat de Europese integratie en liberale democratie eerder al klappen te verwerken kregen. Het Verdrag van Maastricht uit 1992 legde niet alleen de fundamenten voor de huidige Europese Unie, het lag ook aan de basis van een traag maar gestaag toenemend euroscepticisme. Populistische partijen zijn sinds eind de jaren 80 stabiele factoren in sommige Europese landen. En terrorismebestrijding ondermijnt zeker sinds 9/11 de liberale democratie.

De maandenlange onderhandelingen tussen de eurozone en de nieuwe populistische Griekse regering van premier Alexis Tsipras was waarschijnlijk de meest traumatische periode voor links in Europa. Vele progressieven beschouwden Tsipras als de man die een einde zou maken aan de besparingswoede in Europa maar kwamen er snel achter dat ze de competentie van Tsipras overschat en de koppigheid van de EU onderschat hadden. Als gevolg van de Griekse tragedie verloren velen ter linkerzijde hun geloof in het Europese project en in het linkse populistische alternatief.

Toen de grexit afgewend was, werd Europa plotseling geconfronteerd met een vluchtelingencrisis. Een miljoen vluchtelingen, vooral uit Syrië en Afghanistan, trokken op naar Europa. Wrevel over de zwakke buitengrenzen en de niet langer bestaande interne grenzen leidde tot een sterke anti-Europese reactie bij rechts Europa. Dat verergerde door de terroristische aanslagen in Parijs, vooral toen onverantwoordelijke journalisten en politici een verband legden tussen de vluchtelingen en de terroristen. In het hele continent riepen populistische en mainstreampolitici op tot een opschorting van de Dublin-verordening en het Schengen-verdrag, twee pijlers van de Europese Unie en van de fundamentele waarden van de Europese eenwording.

Wat vooral opvalt in de beide crisissen is het complete ideologische vacuüm in het hart van de Europese politieke elite. Niemand slaagde er echt in een overtuigende verdediging aan te dragen voor de fundamentele waarden van het neoliberale besparingsbeleid tijdens de onderhandelingen met Griekenland. Uiteindelijk werd het conflict beslist door de praktische competentie en ervaring van de eurozone-elite en nog meer door de onbekwaamheid van het linkse populistische alternatief - verblind door morele verontwaardiging en het narcisme van zijn minister van Financiën.

De situatie met de vluchtelingen is jammer genoeg anders. Niet alleen is het ideologische vacuüm zelfs nog meer uitgesproken, er is ook een veel machtiger ideologische uitdager. Ondanks de opvallende nationale en regionale verkiezingsoverwinningen van de gebruikelijke radicaalrechtse partijen - meestal gevestigde rechtse partijen zoals de Oostenrijkse Vrijheidspartij (FPÖ), de Deense Volkspartij (DF) en het Front National in Frankrijk - is de belangrijkste radicaalrechtse leider een politicus van de Europese mainstream: de Hongaarse premier Viktor Orban.

In veel opzichten was 2015 het jaar waarin Orban uitgroeide van politieke paria tot politieke heiland. Toen de Hongaarse premier de terroristische aanslagen op Charlie Hebdo in januari aangreep om uit te halen naar de Europese politiek van multiculturalisme werd dat vrij algemeen veroordeeld - met Europees radicaalrechts als de te verwachten uitzondering. Maar toen Orban bij het begin van de vluchtelingencrisis verklaarde dat hij een "Europa voor de Europeanen" en een "Hongaars Hongarije" wil, hoorde je nog weinig terechtwijzingen van de Europese elite. En toen hij in Madrid sprak op het congres van de Europese Volkspartij (EVP) en de 'immigranten' vergeleek met 'een leger', kreeg hij luid applaus. En dat was nog voor de aanslagen in Parijs in november.

Het komende jaar/de komende jaren zullen uitwijzen of de Europese liberaal-democratische partijen nog een alternatief te bieden hebben voor Orban. Merkel probeerde en verdedigde een Europa dat zich openstelt voor vluchtelingen, maar ze vond weinig aanhang bij de Europese leiders en werd zelfs hardop tegengesproken binnen haar eigen partij. Tezelfdertijd werd Orban nagesproken door politieke leiders in Oost-Europa, van de Tsjechische president Milos Zeman tot de Slowaakse premier Robert Fico. Onlangs kreeg hij steun van de nieuwe Poolse regering van Recht en Rechtvaardigheid (PiS) in zijn openlijke aanval op de liberale democratie in Europa. Misschien kan de ongelukkige opstelling van de nieuwe Poolse regering een centrumrechtse reactie uitlokken - de PiS wordt niet beschermd door lidmaatschap van de EVP - maar het zal hypocriet ogen als die ook niet gericht is tegen het Hongarije van Orban, en de gevolgen op de lange termijn zullen uitblijven als ze niet geworteld is in een sterke, opgefriste liberaal-democratische ideologie.