'Wie niet probeert om vrij te zijn, veroordeelt zichzelf tot middelmatigheid'

Een tijd geleden kreeg ik een e-mail van Karel De Gucht: 'Geachte heer. Na rijp beraad en in een opwelling van goedgezindheid heb ik besloten in te gaan op uw vraag om een 'Tien Waarheden'-gesprek te voeren. Ik moet u wel melden dat ik in geen geval tien 'waarheden' zal hebben. Ik geloof namelijk niet in 'waarheden'. Zoals Jean Gabin zong, nu ja sprak: 'Je sais que je ne saurai jamais.' Vriendelijke groet, Karel.'

Wanneer hij me een paar weken later toch zijn 'waarheden' stuurt - hij plaatst het woord in al zijn mails consequent tussen aanhalingstekens - vallen twee dingen op: a) het zijn er tegen de verwachtingen in wel degelijk tien, en b) het zijn veeleer losse observaties dan dwingende axioma's. De Gucht wil zich intellectueel duidelijk niet laten inmetselen.

In zijn huis in Berlare geeft hij duiding bij zijn gespannen verhouding met het begrip 'waarheden'. "Ik ben een zeer dogmatisch antidogmaticus. Wat mensen waarheden noemen, zijn vaak te gemakkelijke antwoorden op moeilijke vragen. De complexe realiteit laat zich niet door eenvoudige dogma's verklaren. Je moet zogenaamde waarheden principieel in vraag stellen. Zonder twijfel geen wijsheid."

De Gucht schrijft sinds enige tijd een wekelijkse column voor Het Laatste Nieuws. Daarin haalt hij met leesbaar genoegen politieke heiligenbeelden neer. 'Het socialisme heeft een groot verleden', schreef hij onlangs. 'Maar heeft het ook een toekomst?' En: 'Is een Syriër als overbuur dan zo'n drama? In mijn straat is hij welkom.'

"Ik zeg al heel mijn leven mijn gedacht", zegt De Gucht. "Maar nu ik niet langer een politiek mandaat heb, voel ik me nog vrijer, natuurlijk. Al word ik in mijn columns zelden brutaal. Niet omdat ik zo mild ben geworden, wel omdat ik me tegenwoordig veel holistischer opstel: in mijn beoordeling van mensen en gebeurtenissen neem ik meer parameters in acht dan vroeger. Dat zorgt voor een zekere gelaagdheid.

"Maar verwar die vooral niet met inschikkelijkheid. Ik kan me nog altijd behoorlijk kwaad maken. Kwaadheid is een teken van maatschappelijke betrokkenheid. Als je tegenover alles apathisch staat, wat heb je de maatschappij dan nog te bieden?"

In de e-mails die aan ons gesprek voorafgingen, was ik de minister van Staat beginnen te tutoyeren. Nu ik tegenover hem zit, schakel ik over op de beleefdheidsvorm. Toch net iets te civiel opgevoed, wellicht.

Then again: subversiviteit in de vorm van een persoonlijk voornaamwoord wordt ook zwaar overschat.

We Hebben Kunst Om Niet Aan De Waarheid Te Sterven. (Friedrich Nietzsche)

"Het leven is inherent zinloos: we worden geboren om te sterven. Dat lijkt erg, maar dat is het niet. Het is net omdat het leven tijdelijk en zinloos is, dat we gemotiveerd zijn om er zelf een betekenis aan te geven."

"Een van de dingen die je leven zinvol kunnen maken, is kunst. Goeie kunst maskeert en vertaalt de werkelijkheid. En daar is niks verkeerds aan. Waarom zouden we voortdurend in de rauwe realiteit leven? We zouden eraan kapotgaan."

"Voor mij gaat kunst niet alleen over ambacht, maar vooral over ideeën. Picasso was een uitzonderlijk begaafd schilder, maar Bosch was veel diepzinniger. Op Picasso's Guernica na, dan. En bij de surrealisten had Dalí de beste techniek, maar was Magritte degene die in zijn werken eeuwige betekenissen kon leggen."

"Ik vind de zeggingskracht van een kunstwerk heel belangrijk. Het vermogen van het werk om een inzicht, een gevoel, een gedachte over te brengen. Daarom hou ik ook zo van Cloaca van Wim Delvoye. Een machine waarin je worst, bloemkool en aardappelen gooit en waar twee uur later shit uitkomt: qua relativering van onze soort kan dat tellen."

Zodra Je Naam Rondzingt In De Wereld, ...

... Een Zelfstandige Entiteit, Losgerukt Van Je Lichaam, Je Echte Bestaan, Je Rauwe Werkelijkheid En Ware Persoonlijkheid, Gaan Er Betekenissen Aan Kleven Waarmee Je Niks Te Maken Hebt. Je Lichaamloze Naam Berooft Je Van Je Vrijheid. Hij Kooit Je, Zet Je Gevangen.

Dat ik het citaat van Connie Palmen in de geschreven weergave van ons gesprek wel wat zal inkorten, zeg ik. "Nee", reageert hij meteen. "Je mag er niet aankomen. Elk woord in die zin is belangrijk."

Ik vraag wat het stukje Palmen-proza voor hem betekent. "Het verwoordt bijzonder treffend een aantal minder aangename bijkomstigheden van een leven in de schijnwerpers. Zodra je bekend bent, hebben mensen een beeld van je. Maar heel vaak klopt dat beeld niet. Ik ken politici die heel sympathiek en meelevend overkomen, maar in werkelijkheid erg ongezellige mensen zijn. En over mij wordt gezegd dat ik een ijskonijn ben, terwijl ik toch altijd op een vrij emotionele manier aan politiek heb gedaan.

"Wat ook het beeld is dat mensen van je hebben: eens het bestaat, heb je er geen controle meer over. Het maakt zich los van jezelf, het gaat een zelfstandig leven leiden. En het kooit je: je wordt volledig gereduceerd tot de perceptie die over je bestaat. Elke poging om je imago te corrigeren, versterkt het alleen maar."

Nu hij zich als een gelouterd ex-politicus kan positioneren, kan hij toch alsnog zijn ijskonijn-imago van zich afschudden? "Het kan mij steeds minder schelen wat anderen over mij denken. Wat ik ook zeg of doe: ik lok tegengestelde reacties uit. Ik word bewonderd en verguisd om exact dezelfde redenen. Ik ben blijkbaar een controversieel man en ik heb mij erbij neergelegd dat dat altijd zo zal blijven."

Like A Bird On The Wire, I Have Tried In My Way To Be Free.

"'Like a Bird on the Wire' van Leonard Cohen moet absoluut op mijn begrafenis gespeeld worden. En dan bij voorkeur in een live-versie. Gegarandeerd kippenvel."

"Ik vind dat zo'n mooi beeld, like a bird on the wire. In onze tuin zie ik weleens hoe een vogel tegen hoge snelheid op een dun takje landt en toch geen seconde zijn evenwicht verliest. Ik zie daarin een hogere vorm van vrijheid en elegantie."

Ik zeg dat het ongetwijfeld aan mij ligt, maar dat ik in de tekstregel van Cohen ook een zekere ontgoocheling bespeur. Alsof hij bedoelt: 'Ik heb geprobeerd om een vrij man te zijn, maar het is me niet gelukt.' Kan Karel De Gucht terugblikken op een leven dat in volle vrijheid geleefd is?

"Ik denk wel dat het me gelukt is om vrij te denken en te handelen, ja. Ik heb in ieder geval geprobeerd om mezelf nooit te verloochenen. Daardoor heb ik met sommige mensen zware aanvaringen gehad. Maar dat is dan maar zo. Wie niet probeert om vrij te zijn, veroordeelt zichzelf tot middelmatigheid.

"Vrijheid nastreven, betekent overigens niet dat je geen rekening kunt houden met anderen, in eerste instantie je vrouw en je kinderen. Vrijheid in isolement is eenzaam."

Qui Voudrait Mourir Sans Avoir Fait Le Tour De Sa Prison?

"Als je de zin van Yourcenar ruim interpreteert, betekent hij: je moet tijdens je leven voor alles openstaan en zo veel mogelijk nieuwe ervaringen opdoen. Als je hem letterlijk opvat, betekent hij: je moet de wereld verkennen en zo veel mogelijk reizen. Ik kan me in beide interpretaties terugvinden."

Vreemd dat Yourcenar de wereld omschrijft als een gevangenis, zeg ik. Reizen verlost je net van gevoelens van opsluiting. "Ja, maar had Yourcenar geschreven 'Qui voudrait mourir sans avoir fait le tour du monde?', dan was ik nooit bij die zin blijven stilstaan. Haar woorden hebben op het eerste gezicht iets contradictorisch, maar zeggen toch alles over de zin van het leven."

Ik vraag of iemand die in Overmere geboren is maar vervolgens de hele wereld heeft gezien, nog een band van betekenis heeft met zijn geboortedorp. "Iedereen voelt zich verbonden met zijn geboorteplek. Ik heb in mijn leven nog maar weinig mensen ontmoet die mij niet op eigen initiatief hebben verteld in welke stad of dorp hun roots liggen. Je kunt je wortels niet negeren.

"De heemkundige kring van Overmere heeft uitgevlooid dat hier al in de 16de eeuw De Guchts rondliepen. Mijn band met Overmere is dus behoorlijk solide. Ook als ik morgen in New York zou wonen, zou ik nog altijd van Overmere zijn. Zoals Herman De Croo in zijn mooiste Nederlands zegt: 'Chacun est de quelque part.'"

Laissons Faire Les Fous, Voyez Où Les Sages Nous Ont Conduits.

"Het Westen is in de 20ste eeuw twee keer in een toestand van complete barbarij terechtgekomen. Nog geen 25 jaar nadat de Eerste Wereldoorlog 16 miljoen doden had gemaakt, begonnen we aan de sequel. Deze keer met 24 miljoen doden tot gevolg. Het is beangstigend om te zien hoe we - ondanks al onze beschaving - in korte tijd twee keer in die waanzin zijn beland."

"Precies daarom zei Paul-Henri Spaak, een van de vaders van de Europese Unie: 'Laissons faire les fous, voyez où les sages nous ont conduits'. Les sages - de wijzen - dat waren voor hem de traditionele politici die er ondanks al hun wijsheid niet in geslaagd waren om twee wereldoorlogen te voorkomen. 'Laten we voor één keer niet naar hen luisteren en eens iets anders, iets zots doen', zei Spaak. En hij richtte de Europese Unie op, een volstrekt nieuw en ambitieus project, dat de vrede voor eens en voor altijd moest verankeren."

"Vandaag zou het geen enkele politicus lukken om zo'n innovatief plan te verwezenlijken. Spaak kon na de Tweede Wereldoorlog gebruikmaken van de 'nooit meer oorlog'-mentaliteit om zijn ideeën ingang te doen vinden. Maar momenteel bevinden we ons niet in een tijdvak waarin je grote veranderingen kunt doorvoeren. Fundamentele omwentelingen zijn pas mogelijk wanneer de wereld op stelten staat. Wanneer er grote oorlogen woeden. Wanneer er technologische ontdekkingen gedaan worden die het speelveld volledig overhoop halen. Of wanneer er significante machtsverschuivingen tussen twee blokken ontstaan. Aan geen van die drie voorwaarden is momenteel voldaan."

Ik vraag hem welke 'fous' hem vandaag kunnen bekoren. Welke politici het in zich hebben om de loop van de geschiedenis te beïnvloeden. "De mensen die je bewondert, zijn vaak mensen die je niet zo goed kent. Ik ken de meeste politici erg goed. Het is moeilijk om niet overweldigd te worden door hun kleine kantjes." (lacht)

Als De Geschiedenis Eén Ding Leert, Dan Is Het Dat De Mensen Nooit Iets Uit De Geschiedenis Hebben Geleerd.

"Het huidige debat over globalisering en ongelijkheid is een heruitgave van de klassieke strijd tussen kapitalisme en communisme. Dankzij de globalisering zijn honderden miljoenen mensen uit de armoede geraakt. Hun inkomen is nog altijd niet hoog genoeg, maar het is wel dankzij de globalisering dat ze op z'n minst een béétje geld verdienen."

"Ik vind het vanuit moreel oogpunt dan ook niet zo netjes om te zeggen: weg met die globalisering. De rest van de wereld mag toch ook een zekere welvaart opbouwen, niet? De globalisering is op dat gebied stukken efficiënter geweest dan tientallen jaren van goedbedoelde ontwikkelingssamenwerking."

"Alleen zet de toenemende welvaart in andere delen van de wereld hier bij ons de gelijkheid onder druk. En dat maakt ons nerveus. De huidige tendens is: laten we een spreekwoordelijke muur rond onszelf bouwen. Nationalistische partijen zoals de N-VA hebben succes omdat ze de wereld opnieuw willen doen krimpen. Dan zullen anderen tenminste niet met onze welvaart gaan lopen, luidt het. Maar dat is onzin. Door ons af te schermen, gaan we onszelf op termijn alleen maar verarmen."

"En toch heeft het nationalistische discours succes. En zijn we goed op weg om opnieuw te geloven in een aantal waanideeën die in het verleden alleen maar tot ellende en verknechting hebben geleid."

"Je kunt Hegel dus geen ongelijk geven: mensen hebben de hardnekkige neiging om steeds weer dezelfde fouten te maken. Er zal de komende jaren veel moed nodig zijn om de vergissingen van het verleden niet opnieuw te begaan."

Can Man Play God And Still Stay Sane?

"Freeman Dyson is een Amerikaans natuurkundige. Hij is bekend geworden omwille van zijn betrokkenheid bij de ontwikkeling van de atoombom. Na WO II was hij een tijd lang een van de medewerkers van Robert Oppenheimer."

"Wereldwijd zijn er nog altijd meer dan 20.000 atoomwapens. De vraag is of we het nucleaire beest in bedwang zullen kunnen houden. Sommigen zeggen dat de aanwezigheid van atoomwapens zal beletten dat er ooit nog een groot militair conflict losbarst. Anderen wijzen erop dat wapens die bestaan, ook gebruikt kunnen worden: zij vinden het helemaal niet zo denkbeeldig dat er ooit weer atoomwapens zullen worden ingezet."

"Ik denk dat we het nucleaire gevaar niet mogen onderschatten. Als terroristen er ooit in slagen om een groot vliegtuig op een kerncentrale te doen neerstorten, maken ze in één klap tienduizenden, misschien zelfs honderdduizenden slachtoffers. Je kunt dus niet zeggen dat er geen risico's zijn. Freeman Dyson noemt nucleaire wapens de grootste bedreiging voor ons bestaan."

Een andere manier waarop de mens tegenwoordig voor God speelt, zeg ik, is door te morrelen aan zijn erfelijke samenstelling. Het tempo waarin de genetische geneeskunde evolueert, doet vermoeden dat het niet lang meer zal duren voor we zelf kunnen beslissen met welke genetische eigenschappen onze kinderen ter wereld komen. Moeten we daarom juichen of is er reden tot bezorgdheid?

"Allebei. We evolueren van een geneeskunde gebaseerd op chemische formules - de klassieke farmaceutica - naar een geneeskunde die ingrijpt in het genoom van de mens. Daar kun je niet tegen zijn. In de toekomst zullen we onszelf veel beter kunnen engineeren. We zullen bepaalde ziektes kunnen vermijden en erfelijke mankementen kunnen uitsluiten."

"Alleen zouden we het weleens in ons hoofd kunnen halen om alleen nog maar genetisch perfecte mensen te willen maken. En dan wordt het gevaarlijk. Een wereld vol ideale mensen zou geen ideale wereld zijn. Mensen moeten gebreken blijven hebben."

Nu we het toch over de autonomie van de mens hebben, breng ik even onze euthanasiewet ter sprake. Ik vraag De Gucht of het hem als geestelijke vader van die wet bedroeft dat er een consensus lijkt te ontstaan om het aantal gevallen waarin euthanasie is toegestaan weer te beperken. "Dat gaat volgens mij nooit gebeuren", zegt hij. "En wel om de eenvoudige reden dat onze maatschappij euthanasie heeft aanvaard.

"Wat je wél vaststelt, is dat een aantal instellingen euthanasie nog altijd niet heeft geaccepteerd. René Stockman, hoofd van de verzorgingsinstellingen van de Broeders van Liefde, zegt en plein public: 'In mijn instellingen wordt geen euthanasie gepleegd.' Maar dat zijn zíjn instellingen niet. De maatschappij betaalt die instellingen. Who the fuck is broeder Stockman dan om zoiets te zeggen? Was ik onderzoeksrechter, ik opende meteen een gerechtelijk onderzoek naar die man. Als hij zelf toegeeft de wet te overtreden, moet dat onderzocht worden, me dunkt."

Je Sais Qu'On Ne Sait Jamais

"In 'Maintenant Je Sais' zingt Jean Gabin: ik heb heel mijn leven gedacht dat ik van alles wist, maar nu ik oud ben, weet ik dat ik nooit iets zal weten. Met de jaren groeide bij hem het besef dat de absolute waarheid niet bestaat. Ik vind dat zeer herkenbaar."

In tegenstelling tot wat het gezegde ons wil wijsmaken, komt wijsheid dus niét met de jaren? "Toch wel. Maar misschien is echte wijsheid wel dat je nooit iets weet. Ik vind dat overigens geen ontgoochelend inzicht. Is het zo geruststellend om te denken dat je alles weet? Wat mij betreft niet. Wanneer je je nergens meer vragen over stelt, leer je ook niks meer bij."

A Small Act Is Worth A Million Thoughts.

"Ai Weiwei heeft die uitspraak gedaan in 2013, na de voltooiing van zijn Earthquake Project."

"In 2008 waren bij een aardbeving in het Chinese Sichuan enorm veel doden gevallen. Heel wat scholen waren ingestort omdat de overheid ze destijds gebouwd had met beton van slechte kwaliteit: het hing als zandkorrels aan elkaar. De regering deed er alles aan om het precieze aantal slachtoffers geheim te houden en haar verantwoordelijkheid in de ramp te ontlopen."

"Ai Weiwei heeft toen een onlineplatform gelanceerd waarop hij de namen wist te verzamelen van meer dan 5.000 schoolkinderen die bij de aardbeving waren omgekomen. Bovendien heeft hij op de plaatsen waar de scholen waren ingestort, 150 ton verwrongen staal gerecupereerd, weer recht gemaakt en er een kunstwerk mee gecreëerd in de vorm van China. Straight, heet het. Het maken van dat werk was zijn manier om de Chinese overheid het vuur aan de schenen te leggen."

"Het punt dat hij terecht maakt, is: je kunt wel van alles denken, maar je doet pas écht iets wanneer je een daad stelt. Wat in je hoofd blijft, heeft geen enkele impact. Alleen wat je doet, bestaat echt."

Democracy Is The Worst System, With The Exception Of All The Others.

"Een democratie geeft iedereen evenveel zeggenschap: in het stemhokje weegt elke stem even zwaar door. Je kunt erover discussiëren of dat wel zo opportuun is, maar je moet het vooral aanvaarden. Anders beland je in staatkundige organisatievormen die nog veel slechter zijn dan de democratie."

"Een democratie zal er altijd voor zorgen dat de gezagsdragers het niet te lang voor het zeggen hebben. Dat hun macht op een gegeven moment aan banden wordt gelegd. Dat is gezond. Mocht Brazilië geen democratie zijn, zat president Rousseff nu niet in de problemen."

"Je kunt geen democratie hebben zonder verkiezingen, zoveel is duidelijk. Maar het is niet omdat er verkiezingen zijn dat je een democratie hebt. Een democratie kan alleen functioneren als de meerderheid van de bevolking van een zekere welvaart geniet. Als er een minimale vorm van gelijkheid is. Anders werkt het systeem niet. Het klopt dus niet dat je in om het even welk land verkiezingen kan organiseren en hop, je hebt een democratie. Die denkfout hebben de Amerikanen al vaak gemaakt."

Ik haal een ander statement van Churchill aan: 'The best argument against democracy is a five minute conversation with the average voter.' Ik vraag of de politici van vandaag dit soort oneliners politiek nog zouden overleven. "Er bestaat een boekje - The Wicked Wit of Winston Churchill - dat de meest frappante uitspraken van Churchill bundelt. Ik verzeker je: mocht je vandaag nog maar vijf van die uitspraken doen, dan is je politieke carrière voorbij."

"Ik heb Jan Peter Balkenende, de voormalige premier van Nederland, ooit een mix van Harry Potter en stijfburgerlijkheid genoemd. We hadden meteen een diplomatiek incident met Nederland aan ons been. Terwijl Churchill vroeger elke week wel zo'n uitspraak deed." (lacht)