Het platteland van Peru komt radicale verandering eisen in hoofdstad Lima: ‘Het volk krijgt niets, alleen shit!’

Sssssssss. Traangasgranaten scheren door de lucht, vonken knetteren. Het kruispunt in het hart van Lima vult zich zaterdag met gaswolken. Stenen vliegen naar politieagenten. Tromgeroffel begeleidt strijdleuzen: “Het volk geeft zich niet over, verdomme!” In de menigte valt een man pardoes achterover, geraakt door een projectiel (een kogel?). Nadat eerder zestig doden waren gevallen op het platteland, sterft zaterdagavond een eerste demonstrant in de Peruaanse hoofdstad.

Het Zuid-Amerikaanse Peru bestaat uit twee werelden. Van de 33 miljoen inwoners wonen er 10 miljoen in kuststad Lima, de betonnen metropool waar het geld en de macht zich concentreren. Een ruime tweederde leeft in die andere wereld, die van de Andes en de Amazone, van het arme, inheemse platteland, van dorpjes waar boerengezinnen koken op houtvuur en leven van kleinschalige landbouw of een klein mijnwerkersloon. Dat tweede Peru, achtergesteld en vaak vergeten door de machthebbers in Lima, eist sinds een kleine twee maanden radicale verandering.

De demonstranten hebben vier eisen: dat de tijdelijke president Dina Boluarte (60) vandaag nog vertrekt, dat ‘hun’ linkse president Pedro Castillo (53), die op 7 december werd afgezet, opnieuw wordt geïnstalleerd, dat het voltallige parlement opstapt, en dat de grondwet wordt herschreven. Zeg maar gerust: alles op de schop. Want álles is mis met de Peruaanse politiek. En dat vinden niet alleen de inwoners van de armste regio’s. Volgens de AmericasBarometer van de Amerikaanse universiteit Vanderbilt heeft geen volk in Latijns-Amerika zo weinig vertrouwen in zijn politici als de Peruanen.

Op zaterdagmiddag zit Liliana Llamoca Flores (45) op een krukje naast een paneel met brillen à 2,50 euro per stuk. Haar handeltje kijkt uit op het statige witte paleis waarin het meest gehate instituut van de Peruaanse democratie zetelt: het Congres. In een recente peiling wees 89 procent van de respondenten het huidige parlement af.

‘Al die corrupte overheden. Deze kanker woekert al jaren voort’

In het gebouw strijden 130 overwegend rechtse parlementariërs verdeeld in zestien fracties om hun particuliere (geregeld zakelijke) deelbelangen. De linkse Castillo ontbeerde steun en lag in zijn roerige anderhalf jaar voortdurend met hen overhoop. Maar straatverkoper Llamoca heeft aan de oud-president een nog grotere hekel. “Castillo is de slechtste die we ooit hebben gehad”, zegt ze van achter een mondkap. “Een leugenaar. Hij kwam alleen om te stelen.”

Ze behoort tot de vele hoofdstedelingen die de protesten van de plattelandsbewoners met lede ogen aanzien. Haar handel ondervindt hinder van de demonstraties die eerst buiten Lima plaatsvonden, maar sinds twee weken ook het centrum van de hoofdstad beheersen. Later die dag zullen duizenden mensen proberen op te rukken naar deze plek.

Gepensioneerd ambtenaar Eduardo Chandui (65) koopt een leesbril bij Llamoca. De huidige crisis kent een decennialange voorgeschiedenis, zegt hij. “Al die corrupte overheden. Deze kanker woekert al jaren voort.”

De Peruaanse ongelijkheid tussen de gemengde bevolking aan de kust en de inheemse inwoners in het binnenland valt terug te leiden tot koloniale tijden. In de recente politieke geschiedenis is de dictatuur van president Alberto Fujimori (1990-2000) een goed vertrekpunt. De autoritaire leider pleegde kort na zijn aantreden een ‘autocoup’ door het parlement te ontbinden en de rechterlijke macht in te lijven. Hij schreef een nieuwe grondwet waarin kapitalisme ruim baan kreeg.

Peru zette de deur wagenwijd open voor multinationals: koper, ijzererts, lood, tin, goud, zilver, olie en gas gingen voortaan naar de hoogste bieder. “Fujimori gaf een bijna bankroet land een neoliberale elektroshock”, zegt politicoloog Francesca García Delgado, docent aan de Pauselijke Katholieke Universiteit in Lima. Drie decennia later verkoopt Peru nog steeds zijn grondstoffen aan buitenlandse bedrijven.

De economie groeide sinds 1990 jaarlijks met gemiddeld 5 procent, maar de opbrengsten worden ongelijk verdeeld. Het aantal Peruanen dat te weinig verdient om de dagelijkse basale behoeften te betalen, halveerde weliswaar sinds 2004, blijkt uit cijfers van het Peruaanse statistiekbureau Inei, maar nog steeds leeft ruim een kwart van de bevolking in armoede. De armsten leven op het platteland in de Andes, waar bijna de helft niet aan de benodigde 90 euro per maand komt.

In 2021, na een jaar waarin Peru boven aan de coviddodenlijst stond en de armoede explodeerde, won Castillo, schoolmeester uit de Andes, verrassend de verkiezingen. Met enkele tienduizenden stemmen versloeg hij Keiko Fujimori, de dochter van. Voor velen buiten Lima was het een aardverschuiving: het platteland won het van de hoofdstedelijke elite. De onervaren politicus stapelde vervolgens crisis op crisis en werd, net als vele voorgangers, geplaagd door corruptieschandalen.

Begin december zou het parlement stemmen over een afzettingsprocedure tegen de president. Om dat te voorkomen besloot Castillo het parlement te ontbinden, waarna het Congres hem alsnog onmiddellijk afzette. De politie sloeg hem in de boeien wegens een poging tot staatsgreep, vicepresident Dina Boluarte nam het stokje over. Die dag was het startschot van de demonstraties waarbij in de zuidelijke bergen tientallen doden vielen.

Kleurrijk gezelschap van activisten

Interim-president Boluarte verhardde met de weken haar toon. “Puno is niet Peru”, zei ze afgelopen week over de provincie die het felste verzet voert. Half januari besloot het platteland de strijd te verplaatsen naar de hoofdstad, tienduizenden studenten, docenten, boeren en arbeiders reisden naar de kust om te rammelen aan de poorten van de macht. Hun boodschap: Lima is niet Peru.

Halverwege de zaterdagmiddag verzamelen demonstranten zich op de rotonde Dos de Mayo, zo’n 3 kilometer ten westen van het Congres. Het plein is uitgegroeid tot vertrekpunt van de dagelijkse marsen naar het parlement. Mannen en vrouwen in klederdracht uit Cusco spelen op panfluiten de muziek uit de Andes. Inwoners uit de zuidelijke stad Juliaca dragen de portretten van hun zeventien slachtoffers van een recente clash met de autoriteiten.

Het is een kleurrijk gezelschap met activisten uit het zuidelijke Puno, uit de centrale regio’s Pasco en Huancavelica, uit het noordelijke Cajamarca. Hun verzet krijgt bovendien bijval van studenten en oudere sympathisanten uit de hoofdstad. De 70-jarige Indio Washurú uit de Amazone, een kralenkroon op zijn hoofd, vat zijn land samen: “Een kleine groep dieven profiteert van de handel. Het volk krijgt niets, alleen shit!”

Rondom staan agenten opgesteld, gestoken in zwarte uniformen, de helmen nu nog bungelend aan hun scherfvesten. “In de avond loopt het uit op gevechten”, voorspelt agent Iván Arroyo (57). “Het volk is verdeeld en wij staan ertussenin.” Net als de demonstranten maakt hij zich zorgen. “Wie kan dit land straks nog leiden? Er is niemand. Ze zijn allemaal corrupt.”

Te midden van het cliëntelisme in de regering en het parlement trad de rechterlijke macht verrassend kordaat op sinds Peru in 2000 terugkeerde naar de democratie. De endemische corruptie werd extra zichtbaar door de lange lijst onderzoeken tegen oud-presidenten. Alle gekozen presidenten sinds Fujimori werden vervolgd voor corruptie. Meerdere zitten in de gevangenis. Dramatisch was in 2019 de zelfmoord van Alan García, president in de jaren negentig en van 2007 tot 2011, die met zijn dood ontsnapte aan arrestatie.

‘De president moet vertrekken, het Congres moet vertrekken’

Wat Virginia Huacho Jurado (40) uit Huancavelica betreft, is de huidige president Boluarte de volgende in de beklaagdenbank. “Ze verdient de zwaarst mogelijke straf. Wat er gebeurt in het zuiden, de moorden in Puno, in Apurímac, dit is een ongekende repressie.” Huacho draagt de kleuren van de Andes om haar schouders en in een bloemensliert om haar zwarte hoed. In een nieuwe grondwet moeten Peru’s natuurlijke rijkdommen aan iedereen ten goede komen, zegt ze. “De president moet vertrekken, het Congres moet vertrekken, we willen een grondwetsreferendum. Daarom hebben we ons georganiseerd.”

Hetzelfde geldt voor de meeste demonstranten in Lima: ze zijn ‘autoconvocados’, ze organiseerden zichzelf zonder een partij of organisatie te volgen. Ook dat is een erfenis van Fujimori, zegt politicoloog García. “De politieke instituties ontvingen harde klappen. Hij schafte vakbonden af, verzwakte politieke partijen.” De autoritaire president liet een land achter met een zwak maatschappelijk middenveld. “Er zijn amper leiders of instanties die de eisen kunnen kanaliseren. Dus blokkeren mensen wegen en gaan ze de strijd aan met de politie. Het is het volk tegen de regering.”

Het verdeelde parlement, dat het volk zou moeten vertegenwoordigen, voedt intussen het conflict door het niet eens te worden over vervroegde verkiezingen. Boluarte schippert onderwijl tussen verzoenende en keiharde woorden. Ze riep meermaals het Congres op om snel in te stemmen met nieuwe verkiezingen, maar lijkt vastberaden tot die datum aan de macht te blijven. In haar speeches betreurt ze de doden, maar geeft de schuld aan de ‘radicalen’ in de provincies.

De president is de ware schurk, menen de demonstranten. ‘Dina asesina’, Dina moordenaar, luidt de leus op muren en spandoeken. Terwijl de zon ondergaat, marcheren de activisten scanderend en muziek makend naar het Congres. Generaal José de San Martín, bevrijder van Peru, kijkt toe vanaf zijn sokkel in het midden van het naar hem vernoemde plein. Ook hier staan honderden agenten paraat, de maskers al op wanneer de menigte voorbijtrekt. “Hoe lelijk moet het zijn,” zingen hun boze landgenoten, “om voor je brood een boer te moeten doden.”

‘Voorwaarts!’, buldert een betoger

Wanneer de nacht valt over de stad, bereikt de massa het langgerekte Universiteitspark. De sfeer is grimmig en opgetogen. “Zover kwamen we nog niet eerder”, roept iemand. “Voorwaarts!”, buldert een man verkleed als Inca-koning. Vanaf hier is het nog een kilometer naar het parlementsgebouw. Maar de weg wordt versperd door agenten in gevechtstenue, net als de demonstranten stijf van de adrenaline.

Traangasgranaten vallen sissend tussen de menigte. Plantenspuiten met azijnwater geven kortstondige verlichting aan betraande gezichten. Jonge mannen en vrouwen wrikken straatstenen los. Een jongen komt aangerend en zakt neer op de stoep, zijn gelaat vertrokken van de pijn. Omstanders geven water, wapperen hem verse lucht toe. “We gaan door”, zegt hij terwijl hij overeind veert en onder luid applaus verder marcheert.

Meerdere gewonden worden afgevoerd naar het ziekenhuis. De 55-jarige Víctor Santisteban wordt geraakt in zijn nek, een televisiecamera registreert het moment. De inwoner van Lima sterft diezelfde nacht. Na bijna acht weken van dodelijk politiegeweld op het platteland valt in de hoofdstad de eerste dode. Een dag later is nog niet duidelijk welk ‘hard voorwerp’ hem trof en uit welke richting het kwam.

Zondagavond eist president Boluarte nogmaals van het Congres dat het onmiddellijk nieuwe verkiezingen ratificeert die in het najaar moeten plaatsvinden. Het armpje drukken tussen de gehate president en het gehate parlement overtuigt geen enkele boze Peruaan op straat. Daar zindert de woede na het geweld van zaterdagnacht. Een oplossing is nergens te bekennen en niemand heeft een antwoord op de vraag: wat hierna?

Nu geldt slechts dat ene doel, in zwarte letters op een muur gespoten in een straat gevuld met traangas: ‘Que se vayan todos’, laat ze allemaal vertrekken.