Zorgt het voedselbos voor een revolutie in de landbouw? En hoe begin je eraan?

In een voedselbos is het niet alleen aangenaam vertoeven, er groeien ook noten, fruit, groenten en kruiden. En ze schieten tegenwoordig als paddenstoelen uit de grond. Kunnen ze voor een revolutie in de landbouw zorgen? En hoe begin je eraan?

“We willen hier voedsel produceren én een positieve impact hebben op de biodiversiteit en het klimaat.” Hilde Eylenbosch en Piet Moerman van Eetbos Deinze overschouwen het jonge voedselbos dat ze in 2019 begonnen aan te planten op de gronden van een voormalig melkveebedrijf. Een voedselbos is een door de mens aangelegd ecosysteem, geïnspireerd op een natuurlijk bos, maar dan met veel meer eetbare planten. Op wat vroeger graslanden en maïsakkers waren, groeien nu tientallen noten-, fruit- en groentesoorten.

“Het was hier zo dood als een pier”, herinnert Eylenbosch zich. “Je hoorde amper een vogel.” Nu weerklinkt een aangenaam gekwinkeleer vanuit de boompjes en hagen. De vogels doen hun best maar moeten de duimen leggen tegen Brian Johnson van AC/DC, die ons toeschreeuwt vanuit de tot het uiterste gedreven radio van de bouwvakkers die een deel van de hoeve renoveren.

Pecannoten

Voedselbossen schieten als paddenstoelen uit de grond. Volgens landschapsarchitect Louis De Jaeger, die met zijn Food Forest Institute voedselbossen promoot, telt Vlaanderen er momenteel een tweehonderdtal. Doorgaans gaat het om kleine percelen, van minder dan een hectare of enkele hectaren. Ook bij BOS+, de vereniging die zich inzet voor meer bos in Vlaanderen, krijgen ze steeds meer vragen over voedselbossen. Vlaams minister van Landbouw Hilde Crevits (CD&V) gaf eerder dit jaar 50.000 euro subsidie aan het Food Forest Institute om tegen eind november een ‘voedselbosstrategie’ voor Vlaanderen uit te werken.

Moerman en Eylenbosch hielden hun job in de biotechnologiesector voor bekeken om zich op deze uitdaging te storten. “Het gevoel dat je iets aan de grote problemen van deze tijd doet, geeft meer voldoening dan een nóg snellere zwangerschapstest ontwikkelen”, lacht Moerman.

In hun voedselbos in Deinze groeien onder meer tamme kastanjes, pecan- en walnoten. Er staan appel-, kersen- en abrikozenbomen. Aan de struiken zullen binnenkort druiven, frambozen, aronia- en gojibessen verschijnen. Allemaal doordacht aangeplant volgens hun voedsel-, licht- en waterbehoefte. Sommige planten, zoals duindoorn, brengen stikstof in de grond. Ziektes en plagen proberen ze op natuurlijke wijze onder controle te houden. Poelen moeten eenden aantrekken, die de slakken opvreten. Tussen de bomen en struiken groeien meerjarige groenten zoals warmoes en artisjok, en kruiden zoals salie en rozemarijn. “Die kruiden kunnen we verkopen, maar het zijn ook ‘geurverwarrers’ die insecten weghouden van het fruit”, zegt Moerman. “Alle planten hebben meerdere functies.” Het koppel schat dat er op het volledige terrein meer dan 400 verschillende plantensoorten groeien. Het maakt een rondleiding een tikje stresserend: je weet nooit of je niet toevallig op iets lekkers of een cruciale schakel in het systeem staat.

Moerman breekt een stuk stengel af. “Kijk, hier laat ik brandnetels staan, zodat lieveheersbeestjes in de holle afgemaaide stengels kunnen overwinteren. Zij eten de bladluizen op.” Verderop ligt een half ingegraven regenwaterput die dienst moet doen als overwinterplek voor vleermuizen, bondgenoot in de strijd tegen de fruitmot. Moerman wijst naar een nestkast voor torenvalken. Op hun schouders rust de taak om de woelmuizen onder controle te houden. “De kast was meteen bewoond”, zegt Moerman. “De natuur herstelt zich snel, als je haar de kans geeft.”

Een nieuw Eden

Even welig als de voedselbossen zelf tieren de spectaculaire claims over hun voordelen voor de planeet. “Voedselbossen kunnen de aarde redden van de verstikkingsdood, de landbouw duurzaam maken, de opwarming van de aarde omkeren en toch een overvloed aan eten produceren”, zegt het Food Forest Institute. “Als we de veerkracht van de natuur een kans geven, kunnen we samen een nieuw Eden creëren.”

De Jaeger wijst op een aantal problemen waar de gangbare landbouw mee kampt. De sector is een belangrijke bron van broeikasgassen – zo’n kwart van onze uitstoot is gelinkt aan voedselproductie – én heeft tegelijk te lijden onder de frequentere weersextremen die het gevolg zijn van de klimaatverandering. Landbouwbodems bevatten vaak te weinig koolstof en zijn gevoelig voor erosie. “De klassieke landbouw haalt hoge opbrengsten maar kan niet functioneren zonder fossiele brandstoffen en grote hoeveelheden meststoffen en pesticiden”, zegt De Jaeger. “De landbouwers zelf worden in het huidige systeem uitgeperst. Voedselbossen pakken al die problemen tegelijk aan.”

De Jaeger hoopt met zijn voedselbosstrategie niet alleen landbouwers mee te krijgen, maar ook lokale besturen, bedrijven en u en ik. Zodat ook op openbaar domein, bedrijventerreinen en in tuinen voedselbosjes verrijzen. “Natuurlijk moet niet heel Vlaanderen een voedselbos worden”, zegt De Jaeger. “Maar toch een aanzienlijk deel.”

Bij het beeld van voedselbossen als een soort hoorn des overvloeds waar tegelijk ook de natuur floreert, vallen wat kanttekeningen te plaatsen. “Er wordt veel over voedselbossen beweerd”, zegt bosexpert Kris Verheyen (UGent). “Maar er zijn bijzonder weinig harde data over.” Verheyen doet onderzoek in vijftien voedselbossen in Vlaanderen en Nederland, waar het concept al wat langer ingeburgerd is. De wetenschappers gaan na hoe het er gesteld is met de biodiversiteit en de koolstofopslag, en hoe die er zich verhoudt tot gewoon bos en landbouwpercelen. “De verwachting is dat het iets tussen de twee zal zijn”, zegt Verheyen. “Al zou de diversiteit van bijvoorbeeld bestuivende insecten weleens hoger kunnen zijn dan in een natuurlijk bos door de hoge plantendiversiteit.”

Verheyen wijst ook op een belangrijk aandachtspunt. Soms grijpen voedselboseigenaars naar exotische planten die hier van nature niet voorkomen. Wanneer ze gaan woekeren, zijn exoten net een bedreiging voor de biodiversiteit, omdat ze inheemse soorten verdrijven. “In Nederland is de vaak gebruikte appelbes op sommige plaatsen al een probleem”, weet Verheyen. “Zeker in de buurt van natuurgebied moeten we erover waken dat voedselbossen geen springplank voor exoten worden.”

Opbrengst

Hoeveel voedsel een voedselbos precies opbrengt, is evenmin duidelijk. Critici wijzen erop dat we daarom beter niet al te hard van stapel lopen met de omschakeling van klassieke landbouw naar voedselbossen. Willen we echt iets doen voor het klimaat en de biodiversiteit, dan produceren we ons voedsel beter zo efficiënt mogelijk op een zo klein mogelijke oppervlakte, is de redenering. Zo blijft er zoveel mogelijk plaats over echte natuur, waar de biodiversiteit en koolstofopslag doorgaans hoger zijn.

Volgens Eylenbosch zit de sterkte van een voedselbos hem net in de veelzijdigheid. “Het is voedselproductie, natuur en beleving op één plek. Dat is in Vlaanderen met zijn beperkte ruimte erg interessant. Bovendien staat er nu erg veel grond in het teken van de veeteelt. Als we die afbouwen, komt er veel plaats vrij.”

Een deel van het voedselbos in Deinze is onderdeel van een wetenschappelijk experiment in samenwerking met de Universiteit Gent en het Instituut voor Landbouw- en Visserij-onderzoek (ILVO). Het is strakker aangelegd, met fruitbomen op een rij, zoals in de klassieke fruitteelt. Op sommige percelen staan tussen de fruitbomen struiken, die een positief effect kunnen hebben op de bodem, op andere niet. Bedoeling is om te onderzoeken of de gevarieerde percelen meer opbrengen dan de klassieke. De wetenschappers zullen ook de vruchtbaarheid van de bodem monitoren, en dat gedurende minstens tien jaar.

Over het potentieel van voedselbossen om in een substantieel deel van ons voedsel te voorzien, zijn experts sowieso sceptisch. Al was het maar omdat we de bulk van onze calorieën uit gewassen zoals tarwe, aardappelen en rijst halen, terwijl voedselbossen vooral vruchten, groenten en noten opleveren. “Voedselbossen zijn geen alternatief voor de klassieke landbouw, maar veeleer een aanvulling erop”, zegt de Nederlandse expert agro-ecologie Wijnand Sukkel (Wageningen Universiteit). Hij ziet voedselbossen vooral als een duurzame manier om nicheproducten te kweken.

Volgens Sukkel hebben voedselbossen onmiskenbaar een aantal voordelen. “Door hun diversiteit benutten ze voedingstoffen in de bodem beter en zijn ze weerbaarder tegen ziekten, plagen en weersextremen”, zegt Sukkel. “Maar volgens diezelfde principes kan je de gangbare landbouw verduurzamen. Ook de combinatie van akkerbouw en veeteelt met bomen biedt kansen. In die zin kunnen voedselbossen een inspiratiebron zijn.”

Ook Verheyen bekijkt het wat nuchterder. “Voedselbossen kunnen groene eilanden zijn in ons landbouwlandschap, die tegelijk productief zijn”, zegt hij. Dat ze mensen in contact brengen met de natuur is volgens de bosexpert zeker ook waardevol. Maar een Copernicaanse omwenteling van ons voedselsysteem verwacht hij er niet meteen van. “De bijdrage aan onze voedselproductie zal altijd marginaal blijven.”

‘Paradijs voor luie boeren’

“Een paradijs voor luie boeren”, noemt de Nederlandse pionier Wouter van Eck zijn voedselbos. Je hoeft er immers niet te ploegen, bemesten of bestrijdingsmiddelen te spuiten. Maar er komt wel veel handenarbeid bij kijken en vooral de oogst is erg arbeidsintensief. Sukkel wijst erop dat in de oogst van een hectare klassieke appelboomgaard minimaal 250 uur arbeid kruipt. In een voedselbos, waar alles vaak door elkaar staat en niet mooi in rijtjes, is dat wellicht nog meer. Moerman en Eylenbosch zijn zich daarvan bewust. Moerman is zelf een viertal dagen in de week op het terrein aan het werk. “De nood aan handenarbeid hoeft niet per se een probleem te zijn”, zegt hij. “Er zijn veel mensen die liever dit soort werken zouden doen dan tussen vier muren te zitten. We krijgen zelfs vragen van mensen die hier gratis willen komen werken.”

Het koppel is ervan overtuigd dat er op termijn prima van hun voedselbos te leven valt, al vraagt dat wat tijd. “De opbrengst aan kleinfruit wordt pas significant na vier à vijf jaar”, zegt Eylenbosch. “Na zes à zeven jaar denk ik dat we break-even kunnen draaien. Fruit- en notenbomen beginnen pas na 10 à 15 jaar veel op te leveren.” Eylenbosch becijferde op basis van gangbare prijzen bij directe verkoop op het bedrijf dat ze op termijn 40.000 à 50.000 euro per hectare kunnen verdienen. “Daar moeten wel nog de plukkosten vanaf. Maar ik heb nog niet met een meerprijs gerekend omdat we biologisch werken.”

Rendabel alternatief

Moerman en Eylenbosch geven geregeld rondleidingen op hun domein. De belangstelling is groot. “Dat gaat van mensen die in hun tuin aan de slag willen, tot jongeren uit landbouwfamilies die interesse hebben in hoe het anders kan”, zegt Eylenbosch. “We willen aantonen dat dit niet louter een romantisch ideaal is, maar een rendabel alternatief voor landbouwers, zeker wanneer ze geleidelijk omschakelen.”

Bij de meeste geïnteresseerden komt voedselproductie echter niet op de eerste plaats. Dat blijkt uit een nog niet gepubliceerde bevraging door UGent-studente Johanna Daems bij ruim twintig voedselboseigenaars. De beleving en iets doen voor het milieu zijn doorgaans belangrijkere drijfveren.

Om tegemoet te komen aan de groeiende populariteit van voedselbossen richtten BOS+ en het Agentschap voor Natuur en Bos (ANB) recent een lessenreeks over het thema in. “Want de weg naar een geslaagd voedselbos ligt bezaaid met ecologische en juridische valkuilen”, zegt Sander Van Daele, bij BOS+ verantwoordelijk voor bosuitbreiding en boslandbouw. “Steeds meer mensen kopen een stuk grond en investeren veel geld in plantgoed. Een hardnekkige fabel is dat het type bodem niet echt een rol speelt omdat een voedselbos zelf de bodemkwaliteit verbetert. Maar fruit- en notenbomen doen het niet goed op te droge zandgronden of in een verzopen weiland. En het kan jaren duren voor je een ecologisch evenwicht krijgt tussen plaagsoorten en hun natuurlijke vijanden, met veel problemen in het begin tot gevolg”, zegt Van Daele. “Bovendien zijn veel van de gepromote oude fruitboomrassen gevoelig voor bepaalde ziektes, zeker op slechte grond.”

Een bijkomend probleem is volgens Van Daele dat een stuk bos veel goedkoper is dan landbouwgrond. “Steeds meer mensen kopen daardoor een stukje bos om er een voedselbos van te maken. Maar ingrijpen in bestaand bos kan nefast zijn voor de ecologische waarde en is bovendien strafbaar zonder de nodige vergunningen. Kortom, wie een voedselbos wil beginnen, informeert zich best grondig om ontgoocheling te vermijden.”