Wie aanzet tot minder vlees eten, trapt tegen zere schenen: ‘In mijn tuin hebben die groene doctrinairen niks te zeggen’

Van verplicht vegetarische kraampjes op de Gentse Feesten, tot een vleestaks. De politicus die aan ons lapje vlees raakt, riskeert zich daar serieus aan te verbranden. Waarom is dat zo, en moet de overheid zich überhaupt inlaten met hoeveel vlees er op ons bord ligt?

“Alsof er neergekeken wordt op mensen die nog vlees eten.” Gents ‘nachtburgemeester’ Edmond Cocquyt was niet opgezet met de beslissing van het Gentse stadsbestuur om de helft van de eetstanden op de Gentse Feesten dit jaar verplicht vegetarisch te maken. Cocquyt trok een blik clichés open – “op een krop sla kan je geen hele nacht uitgaan”– en toonde zich bevreesd om het voortbestaan van de iconische ‘botram mee uufflakke’ (samengeperst vlees van doorgaans varkenskop, -staart en -oren).

Ook de oppositie was er als de kippen bij om over de beslissing moord en brand te schreeuwen en trok eveneens de hoofdvleeskaart. “Laat ons hopen dat de ‘botram mee uufflakke’ als deel van ons Gents cultureel erfgoed geen slachtoffer zal worden van nog maar eens een nieuwe portie regelneverij”, reageerde N-VA-gemeenteraadslid Anneleen Van Bossuyt op Twitter. Nationaal N-VA-secretaris Louis Ide liet er weten de feesten in zijn tuin te zullen vieren. “Daar hebben die groene doctrinairen niets te zeggen.” Daaronder een speenvarkentje draaiend aan het spit. Vlaams Belang deelde aan het Gentse stadhuis hoofdvlees uit, met de eis de “betutteling te stoppen” en mensen “zelf te laten bepalen wat ze willen eten”.

Ook bij onze noorderburen staat vlees in het middelpunt van de belangstelling. “Culinaire dictatuur”, “betutteling”, en “te bizar voor woorden”. Het idee van Nederlands minister van Landbouw Henk Staghouwer (ChristenUnie) om een vleestaks te laten onderzoeken oogstte veel kritiek bij zijn politieke tegenstanders. Ook enkele coalitiepartners konden zich niet snel genoeg van het idee distantiëren, want “de boodschappen moeten wel betaalbaar blijven”. Dat Staghouwer tegelijk een btw-verlaging op groenten en fruit opperde, ging verloren in het gemor.

Opmerkelijk: in beide gevallen verbiedt niemand iets. In Nederland gaat de gehaktbal niet in de ban. De vleestaks is er enkel een optie die nader zal worden onderzocht. En terwijl in Gent tot nog toe een derde van de dertig eetkraampjes op het openbaar domein volledig vegetarisch moest zijn, zijn dat er nu vijf meer. De andere eetstanden, en de lokale horeca, serveren wat ze willen. Wie zich op de feesten een hoofdvleesindigestie wil eten, kan dat nog steeds.

Cultuuroorlog

Waarom maakt vlees telkens zulke hevige reacties los? Roos Vonk, hoogleraar sociale psychologie aan de Radboud Universiteit Nijmegen, ziet daarvoor een aantal redenen. “Eerder conservatieve mensen zien vlees als een verworven recht dat hen wordt afgenomen”, zegt Vonk. “Ze staan er echter niet bij stil dat we pas sinds de jaren 60 zoveel vlees zijn gaan eten, en dat onze huidige vleesconsumptie veel hoger is dan tijdens de rest van onze geschiedenis.” Het idee beperkt te worden in je keuzevrijheid, roept volgens Vonk veel weerstand op. “Maar mensen beseffen niet dat hun ‘eigen keuze’ om vlees te eten sterk bepaald is door cultuur en reclame.”

Daarnaast heeft vlees een bijzondere symbolische waarde. “We associëren het met welvaart, mannelijkheid en de bijzondere plek van de mens bovenaan de voedselketen”, zegt Vonk. “Voor sommige mensen is vlees eten onderdeel van hun identiteit en zelfbeeld, al zijn ze zich daar doorgaans niet van bewust.”

Dat vlees een identiteitskwestie is, is niet verwonderlijk, merkt schrijver Tom Naegels op in De Standaard. Er bestaat nu eenmaal zoiets als een nationale keuken met typische gerechten, waarin vlees niet zelden centraal staat. Eetgewoonten scheiden volgens Naegels niet alleen culturen maar ook conservatieven van progressieven, met hun latte macchiato’s en gemarineerde tofuspiesjes. “De vegetarische keuken staat symbool voor een groep met vreemde gewoontes, die de culturele harmonie verstoort”, aldus Naegels. “Een groep die weigert te accepteren dat ze in de minderheid is en beter een toontje lager zou zingen. Een groep met een strenge, moraliserende levenshouding, die ze aan anderen ­probeert op te dringen.”

Moraalfilosoof Patrick Loobucyk (UAntwerpen) ziet parallellen met de discussies over zwarte piet en de kerststal. “Het onderliggende sentiment is telkens hetzelfde”, zegt Loobuyck. “Wat mogen we eigenlijk nog?”

Ook de Volkskrant-columniste Lisa Bouyeure stelt vast dat vlees onderdeel is van een heuse “cultuuroorlog” die woedt van het Witte Huis tot in Gent. In de Verenigde Staten verspreidden enkele Fox News-presentatoren en Republikeinse politici het fakenieuwsbericht dat president Joe Biden de Amerikanen 90 procent minder vlees zou willen doen eten. Eén miezerig burgertje per maand, daar zou Joe Sixpack het moeten mee stellen. Conservatieve politici struikelden over elkaar om het onbestaande plan af te schieten, al dan niet in combinatie met afbeeldingen van exorbitante porties vlees. Onder hen Donald Trump junior, die liet weten dat hij wel 2 kilogram vlees in een dag op kan, en voormalig Trump-adviseur Larry Kudlow, die ervoor waarschuwde dat Amerikanen 4 juli voortaan met gegrilde spruiten zouden moeten vieren. “Een biefstuk is een middel geworden om identiteitspolitiek mee te bedrijven”, aldus Bouyeure. “Vlees staat symbool voor antifeminisme, antiklimaatgedoe, antiverandering.”

Niet toevallig koos Nederlands premier Mark Rutte vlees als symbool om duidelijk te maken dat het met die strijd tegen de klimaatverandering niet al te gek moest worden “want we moeten wel lekker kunnen blijven barbecueën”.

Vliegen en roken

Moet een overheid zich wel bemoeien met hoeveel vlees er op ons bord ligt? Of is dat een privézaak, zoals sommige tegenstanders lijken te suggereren? Doordat een te hoge vleesconsumptie zowel het milieu als onze gezondheid schaadt, is dat volgens Jeroen Candel, expert landbouw- en voedselbeleid aan Wageningen Universiteit, wel degelijk te verantwoorden. “Het jongste klimaatrapport van het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) maakt nog maar eens duidelijk dat een duurzamer eetpatroon een belangrijk onderdeel van de oplossing is.”

De impact van onze vleesconsumptie maakt de discussie erover meer dan een elitaire bezigheid voor havermelkhipsters en quinoa etende stedelingen, oordeelt de Nederlandse krant NRC Handelsblad in een commentaarstuk over het ballonnetje dat minister Staghouwer opliet.

“Natuurlijk mag een overheid beleid voeren dat ons probeert in de richting van een meer duurzaam voedingspatroon te bewegen”, vindt Loobuyck. “Ook in andere domeinen stuurt de overheid ons gedrag, denk bijvoorbeeld aan de invoering van een vliegtaks of taksen op roken. Het verschil is dat wanneer het over vlees gaat, minder mensen ervan overtuigd zijn dat dat legitiem is.”

Dat komt vermoedelijk deels doordat de zaken in het geval van vlees iets genuanceerder liggen. Vlees eten is niet het nieuwe roken. Het is niet per definitie en vanaf de eerste hap ongezond en niet alle vlees heeft een even grote impact op het milieu.

In de echte wereld hebben echter meer mensen oren naar vleesmatiging dan de (sociale) media doen vermoeden, zo leert een recente bevraging bij 8.500 Nederlanders door vegetariërsvereniging Proveg en Kieskompas. De meeste ondervraagden (85 procent) vinden dat het al dan niet eten van dierlijke producten een persoonlijke keuze is. Tegelijk vindt ruim 70 procent dat de overheid daarin mag sturen. “Het ene sluit het andere niet uit”, zegt Loobuyck.

De resultaten liggen in lijn met een bevraging die de Vlaamse overheid in 2017 liet uitvoeren. 61 procent van de ondervraagden was het toen eens met de stelling dat de overheid een voedingspatroon met minder vlees en meer groenten en fruit mag promoten. Dat de overheid voeding met een hoge milieu-impact extra zou belasten, vond 51 procent een goed idee.

“Er is wel degelijk een draagvlak voor de transitie naar een voedingspatroon met minder vlees”, besluit consumptiesocioloog Hans Dagevos (Wageningen Universiteit). “Ik denk dat sommige politici zich vergissen in hoe hun achterban hierover denkt. Van links tot rechts en van jong tot oud zijn er mensen die vinden dat het wel wat minder vleesrijk kan.”

Dagevos publiceert binnenkort met zijn collega Wim Verbeke (UGent) een analyse van de houding tegenover vlees in België en Nederland. “Steeds meer mensen geven aan minder vlees te willen eten, zien het als iets dat niet elke dag hoeft, en beschouwen het niet als onontbeerlijk voor een volwaardige maaltijd”, zegt Dagevos. “Die maatschappelijke verandering in de normalisering van vleesmindering staat in schril contrast met de retoriek van sommige politici.”

Wankelend zelfbeeld

Maar die veranderende houding tegenover vlees vertaalt zich vooralsnog niet in een spectaculaire daling van de vleesconsumptie. Wat is daar dan voor nodig?

Kristof Rubens, beleidsadviseur duurzame consumptie bij de Vlaamse overheid, wijst op het belang van een duidelijk doel. Vorig jaar stelde de Vlaamse overheid de ‘Green Deal Eiwitshift’ voor, met als doel de verhouding tussen dierlijke en plantaardige eiwitten op ons bord te veranderen. Halen we vandaag ongeveer 60 procent van onze eiwitten uit dierlijke producten en 40 procent uit planten, dan moet dat tegen 2030 omgekeerd zijn. De Green Deal is echter geen officieel beleidsdoel van de Vlaamse regering, en het is maar de vraag of het zover zal komen. “Vanuit de overheid gaan we niemand met het vingertje zeggen wat wel of niet op hun bord terecht mag komen”, haastte bevoegd minister van Omgeving Zuhal Demir (N-VA) zich te vermelden bij de voorstelling van de Green Deal. “Maar we werken enorm aan bewustwording zodat mensen weloverwogen hun eigen keuzes kunnen maken”

“Als we één ding weten, dan wel dat louter inzetten op informeren niet helpt”, zegt Candel. “Dat doen we namelijk al een paar decennia, met weinig resultaat. Onderzoek toont aan dat een correcte prijs, die rekening houdt met de negatieve effecten, wél een effectieve maatregel is.”

En zo komen we weer uit bij de vleestaks. Een internationaal team wetenschappers becijferde onlangs dat als je rekening houdt met de milieu-impact, vlees gemiddeld zo’n 20 tot 60 procent duurder zou moeten worden, wat volgens de onderzoekers voor rundvlees neerkomt op zo’n 5 tot 8 euro per kilogram. “Dat is eerder een ondergrens”, zegt Inge van den Bijgaart (Universiteit Utrecht), die aan het onderzoek meewerkte. “Want het is een schatting die enkel rekening houdt met de broeikasgasuitstoot – waarvoor al prijzen bekend zijn – en stikstofuitstoot, en nog niet met de impact op biodiversiteit.” De wetenschappers stellen voor om de inkomsten uit zo’n taks te gebruiken om landbouwers te ondersteunen om te verduurzamen, gezonde voeding goedkoper te maken of gericht mensen met de laagste inkomens te ondersteunen.

Een vleestaks is een grof instrument, geven de onderzoekers toe. Het maakt geen onderscheid tussen vleessoorten met meer of minder impact en beloont wie het beter doet dus niet. Een verschillende belasting van rundvlees, varken en kip zou al een stap in de goede richting zijn. Idealiter komt er een meer algemene belasting op broeikasgasuitstoot, niet alleen voor vlees. Maar omdat vlees qua impact zo boven zijn gewicht bokst, valt er wel wat voor te zeggen om daar alvast mee te beginnen.

Tobias Leenaert, oprichter van EVA vzw, dat meer plantaardige voeding promoot, opperde in deze krant eerder al dat het belang van lekkere vegetarische alternatieven niet te overschatten is. Zodat de verstokte vleeseter zich ervan kan vergewissen dat een vleesloze maaltijd geen culinaire aderlating hoeft te zijn.

Maar er is meer nodig. Want niet alleen de maag, maar ook het hoofd biedt weerwerk. In het kader van de Green Deal Eiwitshift bevragen wetenschappers van de UGent ruim 1.500 burgers naar hun relatie met vlees en veggie. Wanneer eten ze wat, met wie, en wat voelen ze daarbij? “De bedoeling is te achterhalen waar kansen liggen om iedereen mee krijgen in de transitie naar een voedingspatroon met minder vlees”, zegt Rubens. “Daar hebben we niet zozeer meer informatie voor nodig. Wel een omgeving die helpt betere keuzes te maken, en een wervend verhaal dat iedereen ‘goesting’ doet krijgen om erin mee te stappen.”

“Vleeseters hebben vaak het gevoel dat ze worden veroordeeld door wie geen vlees eet”, zegt Vonk. “En ze associëren vegetarisch eten met een type mens dat ze niet willen zijn.” Daarom is het ook volgens Naegels cruciaal dat mensen zich kunnen voorstellen hoe ze minder vlees kunnen eten zonder daarvoor hun hele zelfbeeld te moeten omgooien. Alleen zo maken we minder vlees eten voor iedereen verteerbaar.