Wat we kunnen leren van zenboeddhisme: ‘Vraag je eens wat vaker af: wil ik dit wel écht?’

Zenboeddhisme wordt ook in onze contreien steeds populairder. Maar kun je er ook iets mee in de dagelijkse rush, als je niet mediteert of met je neus in de boeken zit? Zeer zeker, zegt therapeut Tom Hannes die al 25 jaar naar de oosterse leer leeft.

Voor een boeddhistische meditatieleraar houdt Tom Hannes (52) er een behoorlijk drukke agenda op na. Al een maand voor ons gesprek schreven we onze afspraak in de agenda. Hannes doet dan ook véél: hij is coach in zijn eigen gesprekspraktijk in Borgerhout, filosofisch onderzoeker aan de Universiteit van Eindhoven, boeddhistisch meditatieleraar, theatermaker en auteur van onder meer Zen of het konijn in ons brein en Waarom de Boeddha zo van lijstjes hield, dat komende week verschijnt. Maar ooit was hij een jonge student die zijn leven overhoopgegooid zag worden door een boekje dat hij in de bibliotheek tegenkwam.

“Ik was 19 en studeerde een natuurwetenschappelijke richting die me totaal niet lag. Vlak voordat de blok begon, botste ik in de bib op het boekje Inleiding tot het zenboeddhisme van de Japanse zenfilosoof D.T. Suzuki. Achteraf gezien was dat geen goed boek, maar het haalde mijn wereld wel compleet overhoop. Ik was opgegroeid in een mild katholiek gezin, en plots las ik over een filosofie die niet veel voelt voor goden, maar net heel realistisch én humoristisch in de wereld staat. Ik was verbaasd door de schokkende nuchterheid van wat ik las. Het boeddhisme gaat ervan uit dat er geen zin van het bestaan is en zoekt niet naar grote waarheden. Daar sprak een grote vrijheid uit, die me meteen enorm interesseerde.”

In de daaropvolgende jaren ging Hannes zich steeds meer in het zenboeddhisme verdiepen. Hij studeerde Engelse literatuur, enkel om zijn thesis te schrijven over de zeninvloeden van de avant-gardegoeroe John Cage, en ging nadien ook met het boeddhisme aan de slag in zijn eigen performances en schilderwerk. “Tot ik na een tijd dacht: ik zoek overal naar zen, misschien moet ik maar eens kijken of ik in België geen zenonderwijs kan krijgen. En tot mijn verbazing kon dat ook. In de 25 jaar die volgden, was mijn leven compleet ingericht rond het zenboeddhisme. Ik wilde zoveel mogelijk mediteren, zoveel mogelijk retraites doen en zoveel mogelijk studeren.”

Wat betekent het boeddhisme precies voor u?

“Het is de rode draad doorheen mijn bestaan. Ik heb lang als monnik geleefd, en sinds mijn 19de luidt de vraag die mijn leven begeleidt: ‘Wat is in deze situatie de meest ‘ontwaakte’ manier van reageren?’ Regelmatig en intens mediteren is daarbij belangrijk, maar er zijn ook de boeddhistische morele vragen die me elke dag begeleiden. Die gaan vooral over hoe je zorgzaam kan omgaan met de relaties in je omgeving: de mensen, de dieren, de maatschappelijke structuren, mijn eigen patronen, het klimaat...”

Zijn er specifieke momenten in uw leven geweest waarop het boeddhisme u heeft geholpen?

“Ja. Niet op de heel moeilijke momenten in mijn leven, maar net in de kleine, alledaagse situaties. Door met de kleine worstelingen in het leven bewuster om te gaan, ben je beter getraind om ook de grote crisissen te lijf te gaan. Het is dus niet zo dat ik tijdens de moeilijke momenten in mijn leven plots opmerkte: ah, al dat mediteren en studeren heeft gewérkt.”

In uw therapiepraktijk begeleidt u ook mensen die met zichzelf in de knoop zitten. Met welke problemen worstelen zij zoal, en hoe kan het boeddhisme hen helpen?

“Ik ben geen psycholoog, dus mensen met psychiatrische of zware mentale problemen begeleid ik niet. Maar verder zie ik alle soorten problemen voorbij­komen: mensen die niet weten of ze de juiste job doen, die in de clinch liggen met hun kinderen, of die zich existentiële zorgen maken over het klimaat of de zin van het bestaan... Ik ben in mijn praktijk niet de hele tijd bezig met het zenboeddhisme, daar begin ik enkel over wanneer mensen me er expliciet naar vragen. Ik wil het boeddhisme ook niet opdringen, maar gebruik mijn meditatieve aandacht wel onophoudelijk tijdens de gesprekken. De hele tijd ben ik bezig met: wat merk ik op, wat zegt de persoon die voor me zit echt? Daardoor vallen me soms zaken op die ik anders misschien over het hoofd zou zien.”

Het boeddhisme heeft ook in het Westen een behoorlijk grote aanhang. Hoe valt die populariteit te verklaren?

“De zingeving die vroeger massaal aanwezig was in onze samenleving, lijkt volledig te zijn weggevallen, of is alleszins vervangen door een soort neoliberale zingeving die samenvalt met zoveel mogelijk produceren en consumeren. We voelen allemaal aan dat dat niet goed werkt, maar we willen ook niet terug naar onze oude tradities. Tegelijkertijd denk ik ook niet dat we zoiets willen als het traditionele Aziatische boeddhisme, omdat dat ook weer behoorlijk rigide is. Maar er zit iets in het boeddhisme, dat zich afkeert van die individualistische kijk op de wereld, dat ons weer het gevoel geeft dat we met elkaar verbonden zijn. In het boeddhisme gaat het niet alleen over wat je zelf uit een bepaalde situatie kan halen, maar ook over hoe je goede relaties met anderen en met de wereld kan opbouwen. Dat is een groot verschil met het individualistische denken van bij ons, waardoor het boeddhisme iets bevrijdends en deugddoends teweeg kan brengen.”

Een van de basisbeginselen van het boeddhisme is dat we onszelf veel leed berokkenen door telkens méér te willen. Zijn er manieren om daarmee op te houden?

“Een van de redenen waarom we het moeilijk vinden om minder te willen, is de angst dat ons leven zinloos en akelig puriteins zou worden. Telkens als ik daar een opinie over publiceer, is er wel iemand die me nadien een moralistische zeurkous noemt. Raken aan het consumptie-­ethos ligt kennelijk gevoelig.

“Nochtans is het ontzettend nuttig om meer zelfcontrole uit te oefenen en niet gewoon al onze impulsen te proberen bevredigen. Eerst en vooral omdat je er door de bank genomen gelukkiger van wordt. Als dat niet zo is, dan is er mogelijks iets anders aan de hand. In dat geval is het interessanter om het onderliggende probleem aan te pakken in plaats van het voortdurend te verdoven met prikkels. We denken nogal makkelijk dat we dieper en echter gaan leven als we toch maar dat zoveelste paar schoenen kopen waar we eigenlijk het geld niet voor hebben. Maar als je dat idee doorprikt, moet er plots zoveel minder. Door niet blindelings die impulsen te volgen, word je meer baas over je eigen leven. Vraag je dus eens wat vaker af: wil ik dit wel écht, of laat ik me leiden door impulsen?”

Ook door onze relatie met voedsel bij te stellen, kunnen we met die impulsen leren omgaan, las ik in uw boek.

“Ik heb een razendsnel metabolisme, dus ik kan eigenlijk eten wat ik wil. En toch denk ik dat ik tegenwoordig nog maar een derde eet van wat ik twintig of dertig jaar geleden naar binnen werkte. Wij Vlamingen zeggen graag dat ‘we nu eenmaal bourgondiërs zijn’, en hoewel daar een zekere schoonheid in zit, schuilt er ook een soort zelffelicitatie in die neerkomt op: kijk eens, ik schrok, dus ik leef pas echt. Dat past natuurlijk weer volledig in onze consumptiemaatschappij. Terwijl ik merk dat ik me vaak beter voel als ik minder eet, weinig tot geen alcohol drink en slechts af en toe tot impulsaankopen overga. Sinds ik nauwelijks alcohol drink, mis ik het ook niet meer. Het was dus echt de drank die me deed drinken. Niet mijn ‘bourgondische’ joie de vivre.”

Volgens het boeddhisme is ons bestaan inderdaad per definitie zinloos. Niet iedereen zal dat zo’n ontspannende gedachte vinden.

“Die visie helpt me nochtans voortdurend, ook in mijn relaties met anderen. Als iemand in het verkeer je beledigt, en je kan dat beschouwen als een verschijnsel dat opduikt en weer verdwijnt, dan krijgt die situatie veel minder gewicht. Dat is niet altijd eenvoudig, maar de betekenisloosheid ervan maakt alles zoveel makkelijker. Als je dan toch kwaad wordt, kan je ook proberen om die kwaadheid als een zinloos esthetisch verschijnsel te bekijken. Alsof je naar een natuurdocumentaire zit te kijken.

“Het is natuurlijk belangrijk om een zekere zin en richting aan je leven te geven. Maar dat lukt veel makkelijker als je het aandurft om naar je leven te kijken zoals het er nu uitziet, in plaats van te blijven vastzitten in een theoretisch beeld van hoe het zou moeten zijn. Pas dan kan je heldere keuzes maken. Als je je leven wat vaker vanuit een zinloos panoramisch oogpunt kan bekijken, merk je vaak dat er veel meer mogelijk is. Daarom is het belangrijk om het zenboeddhisme te zien als een praktijk die telkens weer moet worden onderhouden. Als je er niet mee bezig bent en gewoon op automatische piloot leeft, verlies je de voordelen snel weer.”

Hoe ziet die praktijk er dan concreet uit?

“Meditatie is ontzettend belangrijk, als methode om open te staan voor wat er in onszelf en rondom ons gebeurt. Niet zozeer om tijdens het mediteren tot grote ingevingen of extases te komen, wel als een intense praktijk van waarnemen. Je kan natuurlijk niet de hele dag in diepe meditatie zitten, maar je kan doorheen de dag wel telkens terugkeren naar je zintuiglijke ervaringen: wat zie ik nu, wat voel ik nu? Zo krijg je je reflexen en patronen ook beter te zien. Het kan heel nuttig zijn om op te merken in welke situaties je boos, prikkelbaar of angstig wordt. Dan kun je op de resetknop drukken en beslissen om een andere strategie gebruiken, al was het maar als experiment, om te zien wat er dán gebeurt. In het begin kan die aandacht wat geforceerd aanvoelen, maar na een tijd wordt het een tweede natuur. Héél interessant. Vrolijk zelfs. En onophoudelijk zinvol.”

Volgens het boeddhisme is het belangrijk in het ‘nu’ te leven, in plaats van de blik voortdurend op de toekomst of het verleden te richten. Hoe kunnen we dat leren?

“‘Nu’ is belangrijk in het zenboeddhisme, om minstens drie redenen. Ten eerste om echt te landen in ons bestaan zoals het is, in plaats van in een virtuele, theoretische versie ervan. Maar ten tweede ook omdat we de gevolgen van het verleden, die meer met ons aan de haal gaan dan we graag toegeven, het best nu bekijken, terwijl ze zich tonen. Zo kunnen we ze nu loslaten als ze onzinnig zijn of nu koesteren als ze wel zinnig zijn. Ten slotte is in het nu leven belangrijk omdat ook de toekomst zich nu al toont. Om je leven in de toekomst ten goede te kunnen veranderen, moet je eerst kijken hoe het nu is.

“In de praktijk is in het nu leven eigenlijk eenvoudig: als we blijven denken dat we ons leven ooit weleens zullen omgooien, na een deadline of na ons pensioen, komt er uiteindelijk niets van in huis. Wie wil beginnen te sporten of te mediteren, moet dat nú doen. We wachten niet op een ideale toestand, we gaan aan de slag in de rare, rommelige plek waar we ons nu bevinden.”

In uw eigen praktijk trekt u geregeld het park in met uw cliënten. Kan wandelen een hulpmiddel zijn om meer in het nu te leven?

“Die wandelingen zijn ontstaan doordat ik door de corona­maatregelen mensen niet altijd binnen kon ontvangen. Ik weet niet of wandelen ons meer in het nu brengt dan de klassieke sessies in de praktijk, maar het is wel interessant om te zien hoe ook omgevingsfactoren een moment enorm kunnen beïnvloeden. Wanneer je samen door een park wandelt, is dat een ander soort ‘nu’ dan wanneer je recht tegenover elkaar zit. Sommige vragen zijn makkelijker om te stellen wanneer je aan het wandelen bent, andere zaken zijn gemakkelijker onder woorden te brengen in de veilige omgeving van de praktijk.”

U had het in het begin over een ‘ontwaakte’ manier van reageren, wat moeten we daar precies onder verstaan?

“Daar bestaat ook onder boeddhisten nog best wat onenigheid over. Ik heb geleerd om ‘ontwaken’ niet als een soort onveranderlijke toestand te bekijken, maar eerder als een praktijk waarbij je elke keer weer wakker wordt voor de situatie die voor je ligt en nadenkt over hoe je er op een bewuste manier mee kan omgaan. Maar ook waarbij je onder ogen komt wat je tegenhoudt om met een situatie om te gaan op de manier die je zou wensen. Daar kunnen verschillende redenen voor zijn: misschien ben je moe of heb je honger, of misschien is er een probleem dat je niet ziet of wilt zien. Daar kan je dan iets aan veranderen. Hoe langer, hoe meer interesseert vooral die praktijk me. Ik hou erg van de uitspraak van de Japanse zenleraar Shunryu Suzuki, die zegt dat ‘de verlichting’ niet bestaat, enkel verlicht handelen. Natuurlijk zijn er inzichten en ervaringen die lange tijd of zelfs levenslang impact kunnen hebben. Maar dat neemt niet weg dat de vraag altijd weer is: wat ligt er nu voor me, en hoe reageer ik daarop?”

Tot slot: kan het zenboeddhisme ons helpen om onze voortdurende drang naar zelfverbetering een halt toe te roepen?

“Een negatief gevoel van eigenwaarde is blijkbaar iets dat heel diep in onze cultuur verankerd zit. Wij zijn echt kampioen in onszelf in te prenten dat we hier en nu niet volmaakt zijn. Niet moeilijk dat we zo zwaarmoedig rondlopen.

“Het kan helpen om ook dat proces van zelfverbetering te leren zien als een levenslang proces van falen. Inzien dat je op je bek gaat, is een gelegenheid tot ontwaken: met wat je op dat moment ziet, kan je op een rustige en niet-­veroordelende manier aan de slag. Inzien dat volmaaktheid niet bestaat en toch onderzoeken hoe je hier en nu in de richting van een ideaal kunt evolueren: dat is een vreugdevolle, boeddhistischere kijk op falen.”

DRIE WEGEN NAAR EEN ZEN BESTAAN

“Mediteer! Je vergroot de aandacht voor jezelf en voor je omgeving waardoor je waarheidsgetrouwere beslissingen over je leven kan nemen.”

“Probeer vaker aan impulsen te weerstaan. Je krijgt je leven zo meer in handen en kan onderliggende problemen sneller detecteren.”

“Durf imperfecties toe te laten. Ze geven je veel nuttige informatie over hoe je hier en nu meteen anders met situaties om kan gaan.”

Waarom de Boeddha zo van lijstjes hield verschijnt op 23 maart bij Asoka, 96 p’s, 14,95 euro. Meer info op tomhannes.be