Striemende aanklacht tegen de ‘yoga-industrie’: ‘Hoe is het met zo’n eeuwenoude discipline ooit zover kunnen komen?’

Nadia Gilani beschrijft het moment dat ze zich bij yoga vragen begon te stellen. Het was 2013, en ze was in het Indiase Goa: “Een yogaleraar nam halverwege een les een telefoonoproep op en liep weg.” Enkele dagen later “zat ze in een café – vegan uiteraard – toen studenten van een van de lerarenopleidingsscholen binnenkwamen. Er was niet één gekleurde student bij. Ze zaten daar hardop te praten en klonken hoogdravend en geleerd. Het irriteerde me.”

Er knapte toen iets in haar. De voormalige journaliste, die nu een schrijfster en ashtanga-yogalerares is, begon steeds meer dingen te zien die haar dwars zaten in de manier waarop het Westen haar geliefkoosde oude spirituele discipline in een narcistische, zelfbedienende en onbenullige commerciële onderneming had veranderd. “Yoga is een cultureel toegeëigende, door lichaamscultuur geobsedeerde zelfzorgbusiness geworden”, meent ze.

Het yogatoerisme is slechts een van de doelwitten van haar nieuwe boek, The Yoga Manifesto, dat tegelijk haar memoires is, en een aanval op de westerse yoga. De 41-jarige Gilani luchtte haar ergernis niet publiek tot die Vrouwendag in 2019, toen ze naar eigen zeggen haar stem vond. Het verhaal dat ze hoorde over “een immens populaire leraar in Londen”, een “narcistisch, zelfgenoegzaam type”, die een studente had gekleineerd, was de trigger. De studente vertelde hoe de yogi haar er had uitgepikt om haar belachelijk te maken toen ze ervoor koos om haar handen niet op de spieren van haar billen te leggen, zoals de instructie luidde. Gilani vertelde: “Hij stond op, greep haar hand en sloeg ermee op haar kont. En terwijl hij zijn hand erbovenop liet rusten, zei hij iets in de aard van: ‘Dit meisje is zo gespannen dat ze zelfs haar hand niet op haar kont kan leggen.’ Iedereen in de klas lachte.”

Aanranding

Maar Gilani lachte niet. “Het kwam bij me over als een aanranding.” Dat voegde ze er ook aan toe in een Instagrampost. “Er werd massaal gereageerd op de post, en heel wat yogaleraars stuurden me een privébericht met de boodschap dat ze precies wisten wie hij was, en dat ze zich ook op hun ongemak voelden bij hoe hij zich gedroeg.”

Maar in plaats van zich in haar oordeel bevestigd te voelen, overheerste bij Gilani de ontgoocheling. “Ik ging naar de bodem van de yogavoedselketen om vrijuit te spreken. Waarom deed niemand anders dat?” Het resultaat was al even teleurstellend. “De managers van de modieuze studio waar hij lesgeeft, belden me op en trakteerden me op een preek.”

De aantijgingen tegen de grote yoganamen zijn legio, onder meer tegen Bikram Choudhury (ongewenste intimiteiten, homofobie en intimiderend gedrag), B.K.S. Iyengar (fysiek misbruik, hij had de gewoonte om studenten meppend en schoppend in de juiste positie te dwingen), yogi Bhajan die kundalini yoga instrueert (seksueel misbruik), de ashtanga yogi K. Pattabhi Jois (ongepaste aanrakingen) en John Friend, de stichter van de anusara yoga (affaires met studenten, drugsgebruik en financieel wanbeheer).

“Ik beoefende lang geleden in de vroege jaren negentig eerst ashtanga in de gymzaal van een buurt. Daarna verhuisde ik voor mijn lessen naar een oude school die in een rare kleurenmix was geschilderd. De vloer was er oneffen en de vloerplanken piepten. Na de les op vrijdagavond bleven velen na voor yogi tea en huisgemaakte koekjes. De lessen vonden vaak plaats in het met theelichtjes verlichte halfduister, maar als je lang genoeg tuurde, kon je er onder de studenten Jade Jagger ontwaren, een veelheid aan modestijlen, en een keer, voor zover ik mij de opwinding herinner, zelfs Madonna.”

Yoga-industrie

“De yogawereld is sindsdien grondig veranderd. Vorige zomer toonde een vriendin, die opgroeide op een eiland in de Middellandse Zee, me haar favoriete zwemplek in een intens saffierblauwe baai. ‘O’, riep ze, toen we waren aangekomen bij de bovenste van een rij ruwe treden die uit een rots waren gehouwen. Onder ons, verspreid over de vlakke uitstulpingen van de steile klifwand waren een aantal figuren yoga aan het beoefenen. Ik zei ‘beoefenen’, maar eigenlijk waren ze aan het poseren voor fotoshoots. Het bleek dat ze op een yogaretraite waren, en dat de leraar hen de beste plekken toonde voor de obligate me, doing yoga-Instagramposts.”

Rosie Hall is de stichtster van de Rogue Room, die ze een “rebels wellnessproject” noemt dat “alle soorten mensen welkom heet” en die yogaklassen organiseert in de Fabric-nightclub in Londen. Ook zij vindt dat yoga een narcistische luxeactiviteit is geworden die “bizar” evolueert in het stadium van de lerarenopleiding. “Deze grote leraren die op een voetstuk worden geplaatst, rekruteren discipelen en studenten die op hen lijken. Je krijgt bijgevolg dit soort zichzelf in stand houdend narcisme”, zegt ze. “Mensen voelen zich buitengesloten of ze voelen dat hun gezicht er niet past. Vaak zijn het net de mensen die het meeste gebaat zouden zijn met yoga die het moeilijkst toegang krijgen.”

Gilani smacht naar de simpelere, minder dure tijden van weleer. Toen ze in 1996 begon te oefenen, herinnert ze zich: “Je stopte je briefje van vijf pond in een klein geldblikje en je oefende in je trainingsbroek. Ik voelde me in dat soort plekken meer thuis.”

“Hoe is het met zo’n eeuwenoude discipline ooit zover kunnen komen?”, vraagt ze zich af. “Ik heb vrienden die kungfu, tai chi, qi gong of karate beoefenen, maar deze oosterse gevechtssporten werden nooit gecommercialiseerd zoals yoga. Je gaat naar de lessen en het kost een paar pond voor een intensieve sessie van twee uur. Iedereen werkt er hard en draagt er gewoon wat hij draagt. Waarom is yoga verworden tot een brutaal kapitalistische praktijk, vooral dan in de grote steden? Het is extreem, alles is er netjes, presentabel en baadt er in een sfeer van geuren en speciale muziek. Waarom erkent niemand dat in de yoga-industrie, want dat is het geworden?”

Schadelijke ‘good vibes’

Voor Gilani, die van Pakistaanse moslimafkomst is, is er nog een andere reden voor ontgoocheling. Blanke eigenaars van yogastudio’s “stellen het gebrek aan diversiteit aan de kaak, alsof ze er altijd al zo over gedacht hebben. In de realiteit voel ik me helemaal niet vertegenwoordigd door wat ik er aantref. Westerse yoga is, letterlijk, een grap.”

De cynische, commercieel gecreëerde ‘behoefte’ van Gwyneth Paltrows wellnessmerk Goop laat Gilani onverschillig, maar ze betuigt het nodige respect voor Paltrow en haar toenmalige echtgenoot, Chris Martin, omdat ze in het Londen van de late jaren negentig ook naar de hardcore lessen in armzalige wijkcentra met slecht ruikende tapijten gingen. Zelf is ze ook niet afkerig van wat Lululemon-kledij of de onvermijdelijke Liforme-mat.

Gilani houdt nog steeds van yoga, geeft nog steeds les, en beoefent het dagelijks 45 à 90 minuten. Maar de droefheid overheerst. “Yoga is zo verwaterd dat de filosofische component eruit verdwenen is. Het is verworden tot quick fix-remedies. Die zeepbel moet ooit springen. Yoga is geen mirakelkuur, het is bedoeld als een levenslange, wat mij betreft seculiere praktijk opgehangen aan een spiritueel kader.”

In The Yoga Manifesto komt heel wat aan bod. Zo zijn de good vibes only-slogans op de muren van de studio’s, schadelijk, meent ze, en zijn psychologen het ermee eens dat het belachelijk is om van mensen te verwachten dat ze de hele tijd door gelukkig zijn. Ze heeft het ook gehad met het pseudospirituele gezwam over ‘liefde en licht…’ van sexy blanke vrouwen die gekleed gaan in witte gewaden en een bindi (de stip op het voorhoofd bij Hindoes, nvdr) dragen, en evenzeer met het te pas en te onpas gebruiken van Om-symbolen, hindoegoden en woorden in het Sanskriet.

Een bijzondere hekel heeft ze aan het gebruik van het Sanskriet-woord namaste als een soort obligaat, nepvroom woord van afscheid. Het woord hoort niet thuis in de taal van de yoga, zegt ze, evenmin als dwaze toe-eigeningen voor bijvoorbeeld nachtkledij (‘Namastay in bed’). Vaak ook wordt mindfulness of zelfs meditatie herleid tot ‘iets wat je alleen kunt doen met een app’.

Wellnesskapitalisme

Gilani staat niet alleen. De onlinesoap Namaste, Bitches neemt steevast veroordelende, cocaïnesnuivende yogaleraren in Los Angeles op de korrel. Wereldwijd is er een beweging onder yogaleraren om de naam van de praktijk te veranderen in mindful stretching, waarmee wordt erkend dat echte yoga wel wat meer vereist dan enkele houdingen. Yoga is immers meer dan een kopstand kunnen doen. En de in Amerika wonende Bengalese moslimschrijfster Fariha Roisin stelt in haar boek Who is Wellness For? dezelfde vragen over de bredere wellness-economie.

De gentrificatie van spiritualiteit in het algemeen wordt steeds zorgwekkender, omdat alles wat we overnemen uit oude, inheemse tradities, van animisme tot psychedelische medicijnen, het speelveld wordt van het wellnesskapitalisme.

Erik Davis van het Chacruna Institute of Psychedelic Plant Medicines, die probeert de authentieke culturen achter het gebruik van psychedelische middelen in hun waarde te laten, zegt: “Het spirituele landschap van vandaag is grotendeels geabsorbeerd door een miljardenindustrie van wellness, die de spiritualiteit banaliseert en gentrificeert wanneer ze hulpmiddelen en technieken voor genezing op de markt brengt. Veeleer dan mensen te helpen om zichzelf te overstijgen of te verruimen, pampert en verwent de wellnessindustrie hen.”

Toen Gilani The Yoga Manifesto schreef, waren de woede en de pijn in een kalme focus veranderd. “Ik denk dat de kwaadheid goed en juist was, maar ik moest het in iets nuttigs omzetten. Ik heb mijn punt op een forse manier gemaakt. Ik maak me geen zorgen dat ik ego’s (van yogaleraren) heb gekwetst. Ze mogen boos zijn of defensief worden of misschien kijken ze eens naar zichzelf.” De beoefening van svadhyaya of zelfstudie is uiteindelijk een essentieel onderdeel van de yogapraktijk. De oude teksten maken nu eenmaal geen melding van hoe je er in kleine shorts sexy kan uitzien bij het uitvoeren van een moeilijke houding.

Nadia Gilani, The Yoga Manifesto, uitgegeven bij Pan Macmillan, 336 p., 19,89 euro.

© Sunday Times