‘Loslaten is de sleutel’: wat is dat eigenlijk, ontspannen?

De kunst van het ontspannen zou inherent in ons aanwezig moeten zijn, maar gaandeweg lijken we het verleerd. Want wat is dat eigenlijk, ontspannen? Is het yoga, een stilteretraite, een dutje, of is het gewoon, misschien, helemaal nietsdoen?

De inleiding heb ik al, lach ik schor tegen mijn chef aan de andere kant van de lijn. Ik had me ziek gemeld, de keelontsteking die ik fysiek nog wel de baas kon, bleef maar aanslepen en had me mentaal gevloerd. Rusten, was het verdict. Eerst een paar dagen ontspannen, pas daarna dit artikel schrijven. Ik weet het. Als ironie benen had, liep ze mijn deur plat.

Ik was écht languit op de zetel gaan liggen, heus. Alleen overviel me daar nog meer stress dan achter mijn laptop. Want ik moest de tijd die me gegeven, oké, voorgeschreven was toch wel optimaal zien te benutten. Ik moest dé twee ontspannendste dagen in de geschiedenis van de mensheid hebben, keihard rusten, radicaal relaxen. Dus swipete ik doelloos door het Netflix-aanbod, onzeker of ik mijn brein mocht laten kabbelen met een luchtige realityreeks, moest prikkelen met een documentaire of gewoon uitzetten, net als de tv. Ik was er pervers genoeg van overtuigd dat ik dat ziekteverlof in mijn voordeel kon laten werken.

Niet enkel besmet met een keel­ontsteking, maar ook met de ziekte van deze tijd, quoi.

Productivity guilt, zo heet het knagende gevoel dat je iedere minuut die je op deze aardbol doorbrengt nuttig moet zien te besteden. U hebt het vast ook al gevoeld, de onrust na de opluchting toen een afgezegde afspraak plots uw zaterdagnamiddag volledig vrij had gemaakt. Oliver Burkeman, de Britse schrijver die zich de voorbije decennia specialiseerde in het onderwerp timemanagement, zegt dat die drang naar productiviteit gelinkt is aan het ontwijken van onze eigen sterfelijkheid. Een tikje grimmig, maar er zit allicht iets in. Het enige wat ons immers gegarandeerd is, is dat onze tijd beperkt is, dus lijkt het ook inherent menselijk om de tijd die ons wel gegund is zo efficiënt mogelijk te besteden zodat we meer tijd overhouden voor...

Ja. Voor wat eigenlijk?

Er is immers zoveel dat ik met een vrij tijdsblok kan doen. Moet doen. De stapel boeken naast mijn bed effectief lezen in plaats van ze te gebruiken als decoratiestukken. Mediteren om toch wel mijn jaarabonnement uit mijn Headspace-app te halen. Uitzoeken waarom mijn cloud zegt dat hij vol zit. Uitzoeken wat de cloud eigenlijk is. En eigenlijk zou ik me ook ­moeten vervelen, zodat ik de mentale ruimte heb om straks een creatieve invalshoek voor dit stuk te kunnen vinden. In dat opzicht is dit alles natuurlijk ook behoorlijk meta. Mijn onproductiviteit is nu een product geworden, mijn zogenaamde nietsdoen gematerialiseerd in papieren vorm. En dat maakt me ongerust. Want wat als ik die dagen dus eigenlijk niet heb gerust? Niet voldoende, of niet op de juiste manier?

Cash voor kalmte

Volgens Saundra Dalton-Smith, een Brits arts en auteur van Sacred Rest: Recover Your Life, Renew Your Energy, Restore Your Sanity (2022), zijn er zeven manieren om te rusten, omdat de rust die je nodig hebt afhangt van de vermoeidheid die je voelt. “Waar ben je moe?”, hoor ik haar in een podcast vragen. Overal, wil ik roepen, maar ik besluit toch maar haar onlinetest in te vullen om te achterhalen of ik fysiek, mentaal, spiritueel, emotio­neel, sociaal, sensorisch dan wel creatief vermoeid ben. Op zich lijkt Dalton-Smiths theorie wel te kloppen – er zijn momenten waarop een etentje met vrienden of een uurtje power yoga je energie kan geven, terwijl er evengoed dagen zijn dat je voor die dingen zwaar in het rood moet gaan. In de mail met mijn testresultaten blijk ik vooral creatief en mentaal uitgeput te zijn, maar als ik concreet wil weten hoe ik daar verandering in zou moeten brengen, moet ik haar boek aankopen. Harde cash voor kalmte, nu ook beschikbaar voor Kindle of Kobo.

“Het is frappant: we snakken collectief naar rust, maar we weten niet meer hoe we die rust moeten nemen”, zegt cultuurjournaliste Virginie Platteau, die al jarenlang gefascineerd is door de kracht en de macht van stilte en verstilling. Ik spreek haar tijdens een panelgesprek over de kunst van het ontspannen op het Festival van de Gelijkheid. Een panelgesprek dat in een mum van tijd uitverkocht was, omdat blijkbaar heel veel mensen niet meer weten wat ontspanning eigenlijk is. Of het een activiteit omhelst – en zo ja: welke dan? – of dat het toch vooral helemaal nietsdoen is. Beide, zo blijkt. “In principe zou je dat perfect zelf moeten kunnen aanvoelen”, merkt Platteau op. “Zeg een jong kind dat het een woensdagnamiddag vrij heeft en het zal het naar believen invullen – door te spelen, door een dutje te doen, door gewoon te doen waar het zin in heeft. Als volwassenen zijn we dat verleerd, omdat we het zo gewend zijn om ons af te sluiten voor lichamelijke signalen, in functie van alles wat eerst nog moet. We voelen niet meer waar we precies nood aan hebben. En dus verwachten we van merken en mensen dat die ons precies zeggen hoe we dan maar moeten ontspannen. We willen een duidelijk stappenplan voor op onze to-dolijst of een app die nog meer meldingen geeft.”

Wanneer ik op zoek ga naar relaxatie, vind ik het inderdaad overal. Als opschrift op een sweatshirt, als belofte op de verpakking van mijn verzwaringsdeken, in zwierige letters op een koffiemok. Het is de geur van badschuim, de titel van een hele afdeling in de bibliotheek en zit verscholen in de ruis die mijn hoofdtelefoon met noisecanceling afgeeft. Het wringt. Het is niet dat die dingen helemaal niets helpen, maar ze voeden de illusie dat rust niet inherent in ons aanwezig kan zijn. Als ontspanning bovendien overal verkrijgbaar is, waarom heb ik het dan nog steeds niet in de vingers?

Kateren in kamerjas

Het toonaangevende woord dat onze rust in de weg staat is, natuurlijk, schuldgevoel. We voelen ons schuldig wanneer we niet werken, wanneer we niet iets nuttigs aan het doen zijn, wanneer we liggen te kateren in onze kamerjas in plaats van een deugddoende natuurwandeling te maken. Maar frappant genoeg voelen we ons tegenwoordig ook schuldig omdát we ons niet ontspannen voelen. Omdat we nog niet de juiste methode hebben gevonden om te ontprikkelen, niet op dure stilte­retraite gaan of onze job niet opzeggen, in een busje de Algarve rondtrekken en uit de sleur stappen. “Zen zijn is ondertussen óók een statussymbool geworden – vrij beschikbaar voor wie er de tijd en het geld voor heeft”, zegt de Nederlandse columniste Marian Donner. Het is een fenomeen dat ze uiteenzet in haar nieuwste boek De grote weigering (2022), gebaseerd op het werk van de Duits-Amerikaanse filosoof Herbert Marcuse. Het grote gevaar, zegt Donner, is coöptatie – dat de tegenbeweging opgeslokt wordt door het heersende systeem waartegen die beweging zich oorspronkelijk keerde, en vervolgens opnieuw aan je teruggegeven wordt in de vorm van dat systeem. “Voor mij is niksen de essentie van rust”, zegt Donner. “De waarde ervan ligt juist in de doelloosheid, dat het niets oplevert, dat we tijd verdoen. Maar ontspanning is zo ontzettend doelmatig in deze samenleving waarin alles om productiviteit en efficiëntie draait. Zelfs verveling is functioneel geworden, sinds podcasters zeggen dat het je creativiteit boost en je zo, weet ik veel, je nieuwe start-up kan bedenken. En dus dient ontspanning vooral om je op te laden zodat je daarna weer dubbel zo hard aan de slag kan.”

Nietsdoen om later meer te kunnen doen klinkt als oplichterij, dat is het vast ook, maar ik merk de hersenkronkel eveneens bij mezelf op. Ik ‘gun’ me die twee dagen rust, omdat ik bang ben anders helemaal over de grens te gaan en dan nog langer out te zijn. Angstaanjagend, zowel dat vooruitzicht als het inzicht.

In zijn boek Het burn-outvaccin (2022) stelt psycholoog en hr-consulent Gert Braeken echter dat het niet zozeer de hoge werklast of het gebrek aan ontspanning is dat zoveel werknemers de das om doet – of toch niet alléén maar dat. Het probleem is dat ze niet gerespecteerd worden in hun persoonlijke waarden en de vaardigheden missen om daarvoor op te komen. “Mensen liggen wakker van hoe ze behandeld worden. Daarnaast wordt er in de werkcontext ook regelmatig een gebrek aan psychologische veiligheid ervaren. Als er op het werk dan ook niet de cultuur heerst om bepaalde dingen aan te kunnen kaarten – om bijvoorbeeld de zorgen over aankomende besparingen te kunnen ventileren, of om aan te kunnen geven dat je vader in het ziekenhuis ligt en je er die dag niet helemaal met je gedachten bij bent – dan zorgt dat voor extra, sluimerende stress. Dan mag je nog zoveel mediteren of stiltewandelingen doen, je ligt nog steeds wakker en je blijft in een situatie die je stresscentrum continu activeert, waardoor echte rust onmogelijk wordt.”

Braekens visie doet nadenken over waarom we rust altijd toeschrijven aan onze vrije tijd – zondag zendag – waardoor die vrije tijd weer extra zwaar beladen wordt en we die dag, net als mijn ziektedagen, optimaal moeten benutten. En dan loopt het mis, natuurlijk. Want net als een sneeuwbal glipt rust onze vingers uit als we het te hard willen vastgrijpen. “Vergelijk het met slaap”, zegt neuroloog Steven Laureys. “Wanneer je ’s nachts wakker ligt en jezelf opjaagt aan het feit dat je niet kan slapen, zal je de slaap nooit kunnen vatten. Dat is met ontspanning net zo. Het sleutelwoord is loslaten.” Laureys benadrukt dat we ook niet zo polariserend met rust mogen omgaan – dat het niet zo zwart-wit opgedeeld is tussen dagen waarop we werken en dagen waarop we niet werken en dus kunnen ontspannen. Dat we die rust ook verspreid over de dag zouden moeten zien te vinden.

Leren mediteren

Als arts ziet hij het dan ook als zijn plicht om de wetenschappelijke onderbouwing voor de heilzame effecten van meditatie en mindfulness te verspreiden, een impact die hij kan aantonen met hersenscans. Daarom pleit hij er ook voor om kinderen ermee in contact te laten komen en meditatie op te laten nemen in het curriculum, net zoals lichamelijke opvoeding daar ook een plek heeft. “Meditatie is op een bepaalde manier zoals gymnastiek, omdat je het voor een hele reeks behoeften kan inzetten. Het is nuttig op het moment zelf, om rustiger te worden, maar je kan het ook trainen, er beter in worden, zodat je mentaal weerbaarder wordt, je je eigen emoties en behoeften leert (her)­kennen en kan stilstaan in het hier en nu”, aldus Laureys. In zijn No nonsense meditatieboek doet hij zorgvuldig uit de doeken wat meditatie allemaal doet, maar ook: niet doet. “Je leert beter met bepaalde stressoren om te gaan of je aandacht te richten, maar het doel van meditatie is niet om het hoofd permanent rustig te krijgen, dat gaat gewoon niet.”

Want los van onze dagelijkse beslommeringen en alle voorziene en onvoorziene ballen die het leven je kan toewerpen, wordt heel veel van onze onrust ons ook aangedaan. “We leven in een overprikkelde, oogverblindende en oorverdovende tijd. Dagelijks worden we overspoeld door beelden en geluiden, informatie en impulsen die we niet rustig kunnen verwerken”, schrijft Platteau in haar essay Hoe luidt de stilte? (2021). Tijdens het Festival van de Gelijkheid benadrukt ze hoe de verantwoordelijkheid om te ontspannen niet enkel bij het individu gelegd mag worden, maar dat we onze maatschappij ook als dusdanig moeten inrichten. Dat gaat dan over het verminderen van prikkels, zoals een verbod op reclame in de open­bare ruimte bijvoorbeeld, maar ook om rusten weer toe te laten in de openbare ruimte. “Steden zouden moeten inzetten op luwteplekken, rustige plaatsen waar je gewoon aanwezig kan zijn zonder dat je iets moet – zonder entree te betalen, zonder een drankje te consumeren. Ook investeringen in basisvoorzieningen zoals een goed functionerend openbaar vervoer, zitbankjes en voldoende vuilnisbakken kan mensen al rust geven.”

Wie zich diagonaal door dit stuk haastte om tot de conclusie te komen, is eraan voor de moeite. Ik heb de apps gedownload, de essentiële oliën gesnoven, de boeken doorgebladerd en de podcasts beluisterd. Er is geen consensus, behalve over het feit dat er geen consensus is en dat er dus geen hapklare oplossing bestaat om te kunnen ontspannen. Soms is het iets doen, soms is het helemaal niets doen. Het is vooral niets moeten. Een app, geurkaars of zelfhulpboek kunnen je helpen om bij te leren, om uit te schakelen, om in te tunen, maar het is belangrijk om te beseffen dat we die rust ook in onszelf kunnen vinden. Dat we de connectie met onszelf weer moeten zien te herstellen, waardoor we kunnen voelen waar we nood aan hebben zodat we daar zelf voor kunnen zorgen (of erom kunnen vragen), in plaats van dat het aan ons verkocht moet. Dat we weten dat we mentaal weerbaar zijn, maar dat er tegelijkertijd heel veel factoren zijn die ons stress geven die we niet altijd, allemaal, kunnen wegkaatsen. En dat we ons daarvoor dus niet continu voor de kop moeten slaan, omdat de oorzaak of zelfs de oplossing van onze problemen niet altijd bij onszelf hoeft te liggen.

Voordat ik mijn chef belde, gierden de zenuwen door mijn lijf. Met bevende vingers drukte ik op haar naam en deelde ik haar mee wat de dokter gezegd had, een hele woordenreeks met manieren waarop ik mijn dagen afwezigheid achteraf zou goedmaken kriebelde al in mijn keel. “Verzorg je”, onderbrak ze me echter meteen. “Neem de tijd die je nodig hebt.” Uren had ik gespendeerd aan het achter­halen hoe ik rust kon (op)nemen, terwijl zij me met één zin toonde dat rust ook iets kan zijn wat je kan géven. Voor even was het driftige geflapper in mijn borstkas verstild. De rest moet ik zelf nog zien uit te vogelen.